‘Liever dier dan mens’ is het overlevingsverhaal van een slachtoffer van de Holocaust. Aan zulke verhalen is in de literatuur over de Tweede Wereldoorlog geen gebrek en bijna altijd grijpen ze je naar de keel. Maar zelden wordt een individueel relaas over de diepste afgronden zó uitvoerig verbonden met de bloedige twintigste-eeuwse geschiedenis van Centraal-Europa, als in dit afgelopen jaar verschenen boek van de journalist Pieter van Os (NRC en De Groene).

Van Os neemt de lezer mee op een historische zoektocht naar de oorlogservaringen van de Pools-Joodse Mala Shlafer-Kizel (1926) uit Amstelveen, de plaats waar zij na een bewogen leven uiteindelijk terechtkwam. Onvermoeibaar en soms tegen beter weten in speurt de auteur, bijgestaan door een tolk, op zijn reis door Polen, Oekraïne en Duitsland naar documenten en ooggetuigen, die Mala’s memoires Zo heb ik de oorlog overleefd ondersteunen of aanvullen.

Mala, dochter van streng orthodoxe joden, opgegroeid tussen katholieke Polen en gezegend met een talenknobbel, ontvluchtte de afschuwelijke omstandigheden in het getto van Warschau, ontkwam aan het wijdverbreide antisemitisme op het Poolse platteland door zich als Poolse landarbeidster in Duitsland te vestigen, en overleefde vervolgens in het gezin van overtuigde nazi’s de oorlog. In dat hol van de leeuw twijfelde niemand aan de ‘Duitse wortels’ van de ‘verloren Arische dochter’ met het blonde haar, die met succes de status van Volksduitse verwierf.

Meermaals kroop Mala door het oog van de naald, maar telkens was haar vloeiende beheersing van het Duits en, niet in de laatste plaats, haar vermogen om zich naar de heersende groepsmoraal te schikken en een valse identiteit bij elkaar te jokken, haar redding. Zoals bij het Duitse gastgezin. ‘Voor de Möllers was Hitler God’, vertelde Mala na de oorlog; maar nergens had ze zich eerder zo geborgen gevoeld, hoe vreselijk ze haar Joodse familie ook miste en hoe beklemmend het ‘verraad’ aan haar Joodse afkomst ook was. Erich, een Duitse vliegtuigbouwer en NSDAP’er, werd haar grote liefde.

In twintig naar rivieren (van Boeg tot Bosbaan) genoemde hoofdstukken voorziet Pieter van Os Mala’s verbijsterende, ’kleine’ overlevingsverhaal van uitgebreide context en verweeft het met andere oorlogsverhalen. ‘Liever dier dan mens’ is daarmee ook een groter verhaal over een door de obsessie met nationalisme, ras en identiteit gedomineerde wereld – de basis van Joden- en vreemdelingenhaat, superioriteitsdenken en in het ergste geval genocide. Op de vele zijrivieren die de auteur de lezer laat bevaren, passeren talloze thema’s de revue, waaronder Pools antisemitisme (inclusief de naoorlogse pogrom bij Kielce), moordpartijen door Duitse Einsatzgruppen, de kwestie van individuele verantwoordelijkheid van ‘doodgewone mannen’ voor genocide en vele andere diepgravende onderwerpen, die een indrukwekkende inkijk geven ‘in een tijd dat je identiteit bepaalde of je bleef leven of niet’.

Zo hakt de proloog er meteen in. In een gehucht op ongeveer honderd kilometer van Warschau gaat Van Os op zoek naar de plek waar ooit een varkenshok geweest moet zijn. In een gat in een schuur, tussen de ratten en de stank van de varkensstront, zaten in de oorlog vijf Joodse onderduikers letterlijk opgevouwen, twee jaar lang overlevend op wat schamele etensresten. Drie van hen, een vader, moeder en dochter, overleefden, meer dood dan levend, de verschrikkingen. Maar na terugkeer in hun geplunderde huizen ontkwamen ze niet aan het dodelijke geweld van een paar gewapende en op geld beluste Poolse dorpsgenoten. Joden die nog leefden, moesten wel heel rijk zijn, dachten die. Die vergeefse zoektocht naar ‘het goud van de Joden’ werd ook de Poolse eigenaar van het varkenshok fataal: hij kon niets afgeven, werd gemarteld en stond niet meer op.

Mala overleefde de Holocaust, als de enige van haar familie, mede dankzij de hulp van Duitsers die overtuigd waren van de ‘heerlijkheid van een homogene samenleving’, zoals gepropageerd in de antisemitische filmklassieker Heimkehr uit 1941. Op een dag, tegen het einde van de oorlog, gaat ze erheen. Met meneer Möller. ‘Denk er eens aan, mijn vrienden, hoe het zou zijn als er alleen Duitsers om ons heen zijn. Dat als je een winkel binnengaat, je geen Jiddisch of Pools om je heen hoort, maar louter Duits! Niet alleen het dorp, alles om je heen zal Duits zijn!’, aldus een van de hoofdpersonages. Als Mala Möller na afloop vraagt of alle Joden – net als in de film – moordenaars, rovers en verkrachters zijn, antwoordt hij: ‘Mijn kind, je zou eens moeten weten. In werkelijkheid zijn ze nog veel erger. We kunnen niet vroeg genoeg verlost zijn van die vervloekte Joden.’ Op de vraag of hijzelf Joden kent, zegt Möller: ‘Natuurlijk niet.’

Over die waanzin gaat ‘Liever dier dan mens’. Lezen dat boek!