In "Vrijwillig naar Auschwitz" vertelt Jack Fairweather het verhaal van de Poolse verzetsstrijder Witold Pilecki. Een indrukwekkend verhaal over een moedige man vol doorzettingsvermogen. In het boek volg je Pileckis leven vlak voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Een periode vol moeilijke keuzes en traumatische gebeurtenissen. Tot de laatste pagina zuigt het boek je mee in een periode van chaos waarna het je verward loslaat.

Toen Polen in 1918 na 123 jaar zelfstandig werd, had het moeite een eigen identiteit te vinden. In de jaren 30 en 40 baseerden nationalistische leiders de Poolse nationaliteit op etniciteit en katholicisme. Minderheden werden onderdrukt en Joden werden gezien als economische rivalen. Ze werden gediscrimineerd en onder druk gezet om te emigreren. Witold Pilecki, een Poolse luitenant van de reserve-cavaleristen, zag zijn land met pijn in zijn hart uiteenvallen terwijl de vijand van buitenaf, nazi-Duitsland, hier gretig gebruik van maakte. Het was in 1939 dat hij werd opgeroepen om te vechten tegen de Duitse bezetters. Pilecki vertrok, gedreven door patriottisme die elke groep en etniciteit omvatte die voor Polen streed en een sterke drang om zijn gezin te beschermen tegen de nazi’s.

Ondanks het feit dat het leger van Hitler bijna twee keer zo groot was als dat van Polen, was Pilecki vastberaden te vechten tegen de indringers. Met zijn verzetsgroep Tajna Armia Polska (Het geheime Poolse Leger) maakte hij tijdens de bezetting allerlei plannen om de nazi’s te saboteren. Het gevaarlijkste plan voerde Pilecki zelf uit: als de Duitsers in 1940 Pilecki komen ophalen om hem te deporteren naar Auschwitz vlucht hij niet. Hij doet de deur open en laat zich oppakken. Hij laat zich naar het kamp voeren met het plan om er informatie te verzamelen over de misdaden die de Duitsers begaan, te ontsnappen uit het kamp en de verzamelde informatie door te spelen aan het Westen in de hoop dat de geallieerden bezet Polen zouden gaan helpen. Een gevaarlijk plan, maar Pilecki had in 1940 nog geen idee van wat Auschwitz voor een soort kamp zou worden. Hij kon niet vermoeden waar hij aan begon. En dat concludeert Fairweather dan ook mooi: "Pilecki ging naar Auschwitz zonder te begrijpen waar hij eigenlijk naar toe ging. Logisch, aangezien het concentratiekamp zich als een moordfabriek ontwikkelde zoals nooit eerder was vertoond. De Duitsers wisten aan het begin van de oorlog zelf nog niet eens wat het kamp zou worden."

Het plan van Pilecki mislukt; hij komt vast te zitten in het kamp, zijn verzetsgroep binnen en buiten het kamp wordt uitgedund door de nazi’s en het lukt maar moeilijk om de verzamelde informatie door te spelen aan de rest van de wereld. Pilecki verzwakt door het weinige eten, het harde werken en de ziekten die het kamp teisteren. Hij raakt emotioneel uitgeput, verdoofd zelfs, door het zien van al het geweld, alle zinloze moorden en het vele verdriet om hem heen. Hij ziet Auschwitz in een moordfabriek veranderen. Hij ziet de Joden komen, lijden en vermoord worden. Pilecki streed een nationale strijd voor Polen. Zijn focus lag op de overleving van zijn land, zijn mannen en hemzelf. Het lijden van de Joden was voor hem niet de voornaamste reden om zich te verzetten, maar choqueerde hem wel. Pilecki probeerde zich te concentreren op moed en doorzettingsvermogen. Hij leidde een grote groep verzetsstrijders in Auschwitz die met de dag kleiner werd. De nazi’s infiltreerden en manipuleerden. Auschwitz veranderde van een zwaar werkkamp in een ware nachtmerrie. De nazi’s lieten de gevangenen helpen met hun moordmissie.

"SS’ers gaven de speciale ploeg soms wodka te drinken om de gruwelijkheden iets te verzachten, en ze dronken zelf ook zwaar, maar sommigen weigerden het werk te doen en werden doodgeschoten; anderen draaiden door en renden ’s nachts gillend door de barakken dat buitenaardse wezens hen uit het kamp kwamen halen en naar de hemel zouden dragen/ velen pleegden zelfmoord. Er hing ’s ochtend af en toe een gordijn van opgehangen lichamen boven de latrine. Ze wisten allemaal dat ze hoe dan ook te veel hadden gezien en dat de nazi’s hen uiteindelijk toch allemaal zouden ombrengen"

In 1943 begrijpt Pilecki dat hij nu echt moet ontsnappen, anders zou ook hij omgebracht worden. Bijna alle verzetsstrijders in het kamp waren ontdekt en vermoord, en gevangenen met de Poolse identiteit werden in grote groepen geëxecuteerd. Met twee andere mannen, Jan en Edek, ontsnapt hij. Zijn liefde voor de mensheid is sterk verminderd, zijn kinderen zijn van hem vervreemd. Maar Pilecki blijft strijden tot het einde. Hij speelt de informatie door maar inmiddels zijn er al zoveel verzetslieden vermoord en zijn de nazi’s zo diep geïnfiltreerd in het verzet dat paranoïde hoogtij viert. Pilecki wordt niet geloofd…

"Hij had nog een potje honing en een lepel in zijn zak, overgebleven van de pakketten, en bood Jan en Edek een paar lepels aan. ‘Alles betoverde ons,’ herinnerde Pilecki zich. ‘We waren verliefd op de wereld… alleen niet op de mensen.’"

Auteur Fairweather vraagt zichzelf aan het begin van het boek af waarom iemand ervoor zou kiezen om zijn eigen leven op het spel te zetten om zijn medemens te helpen? Uit het boek blijkt dat Pilecki in eerste instantie zijn leven op het spel zette voor zijn eigen gezin. Pilecki werd opgepakt door de Duitsers en hoewel hij inderdaad niet vluchtte, kan er wel geconcludeerd worden dat het leven van Pilecki sowieso vanaf het begin van de oorlog al op het spel stond. Hij besloot de gang van zaken echter niet te nemen voor hoe het was, hij was vastbesloten zich niet als slachtoffer op te stellen. Pilecki had een missie: de Duitsers saboteren. En dit deed hij met volle overgave. De ondertitel van het boek, ‘Pilecki, de man die Auschwitz infiltreerde’, voelt wel een beetje wrang aan. Hij was een gevangene. Ook hij werd ziek, had honger, raakte gewond, raakte getraumatiseerd, voelde zich verslagen en bang. Ook Pilecki zat gewoon gevangen door de Duitsers. Wel was hij een zeer moedige gevangene, die een grote verzetsgroep leidde in het gruwelijkste concentratiekamp in de geschiedenis. Fairweather geeft hem met dit indrukwekkende boek de eer die hij verdient.