Het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog wordt vaak geassocieerd met heldendaden. Jonge mensen die bereid waren om hun leven op te offeren om anderen in veiligheid te brengen. In de naoorlogse jaren zijn er diverse boeken verschenen over verzetsleden/verzetsgroepen. Sinds vorig jaar heeft Paul van Tongeren aan die rij een nieuw boek toegevoegd: ‘Jacoba van Tongeren: en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945)’, uitgegeven bij uitgeverij Aspekt. Een boek, waarin de activiteiten van zijn tante worden beschreven die in de oorlog leidster was van de Hervormde Verzetsgroep 2000. Inmiddels is van deze uitgave een 4de druk verschenen en dat is terecht, want dit prachtig verzorgde boek is een uniek tijdsdocument.

Wat maakt dit boek dan zo bijzonder? Ten eerste: de weergave. Tijdens haar leven hield Jacoba van Tongeren alles nauwgezet bij. Uit deze memoires heeft Paul van Tongeren grote passages opgenomen en die geven een unieke kijk in de wereld van een Nederlandse verzetsgroep. Ten tweede: dat een vrouw een verzetsgroep leidde. Vrouwen waren dus tot veel meer in staat dan alleen koerierswerk. Decennia lang zijn de oorlogsbijdragen van vrouwen onderbelicht gebleven. Wereldwijd probeerden vrouwen vóór de oorlog een positie in de maatschappij op te bouwen en dat lukte maar mondjesmaat. Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog, maar meer nog de Tweede Wereldoorlog, bracht daarin verandering. Vele vrouwen waren actief op verschillende fronten en ook vaak met gevaar voor eigen leven. Jacoba van Tongeren was één van hen. Na de oorlog moesten de vrouwen hun maatschappelijk verworven vrijheden weer inleveren voor een huishoudelijk bestaan en daarmee verdwenen tegelijk hun heldhaftige daden uit de geschiedenis. Gelukkig is zowel in het buitenland als in Nederland de kentering ingezet, want vrouwen als Jacoba verdienen het om in het licht gezet te worden.

Jacoba van Tongeren was de dochter van een generaal, opgevoed met liefde, maar ook met militaire discipline, strategisch inzicht en plichtsbesef. Ingrediënten die haar goed van pas kwamen toen de oorlog uitbrak. Via de relaties van haar vader die vrijmetselaar was, begon ze met het opzetten van een verzetsgroep. Haar taak bestond behalve uit leiding geven aan de groep, ook uit het regelen van onderduikadressen, het bieden van geestelijke en morele steun, zorgen voor financiële ondersteuning en in het voorzien van bonkaarten Als dekmantel diende haar werk als maatschappelijk werkster voor de hervormde kerk. Voor Jacoba was het geloof zeer belangrijk. In de zware en onzekere tijden vormde religie een verbindende schakel binnen de groep. Het sleepte haar eveneens door de periodes van diepe twijfels heen en twijfels waren er beslist. Niet alleen van Jacoba over wat God van haar verlangde, maar ook twijfels van anderen ten aanzien van haar vrouw-zijn. Verzetsstrijder Van Randwijk liet regelmatig merken moeite te hebben met een vrouw aan het roer. Verzet plegen was geen vrouwenwerk, maar een mannenzaak, beweerde hij. De memoires verraden duidelijk dat er sprake is geweest van een couppoging om Jacoba als leidster te vervangen, doch Jacoba hield stand. Al bracht de hele zaak haar wel aan het twijfelen over haar leiderschap.

Het was echter wellicht juist te danken aan haar vrouw-zijn dat Jacoba de groep zo goed had weten te leiden. In haar jeugd had ze tederheid en een warm gezinsleven moeten missen, omdat haar ouders al op jonge leeftijd uit elkaar gingen. Toch wist ze die moedergevoelens goed in zichzelf naar boven te halen toen ze de groep ging leiden. Ze was ferm in haar besluiten, bleef altijd op haar post wat er ook gebeurde, en ze probeerde de leden zoveel mogelijk te beschermen, zoals een moeder haar kinderen beschermt. Daartoe ontwikkelde ze een ingenieus codesysteem. Ieder lid had geen codenaam, maar een getalscode. Getallen die stonden voor letters van het alfabet. Het was dankzij deze code dat het merendeel van de groep de oorlog heeft kunnen overleven.

Haar jeugd was in meer opzichten bepalend voor haar geweest. Deze periode kenmerkte zich door eenzaamheid. Haar ware gevoelens vertrouwde ze alleen haar dagboek toe. Schrijven was voor haar bidden, schreef ze en het is te danken aan haar schrijven dat we nu getuige kunnen zijn van een opmerkelijk verhaal. Een tamelijk uitgebreid verslag van het leven van een verzetsgroep. De spanningen die er waren over de verrichtingen voor het verzet, en het verdriet bij de dood van leden. Maar ook de samenwerking met andere groepen en de machtsstrijd die ontstond bij de overweging om vanuit die samenwerking een fusie aan te gaan met de Groep VN (Vrij Nederland). Een fusie die zo mooi op papier leek, maar in de praktijk niet realiseerbaar bleek te zijn. De verschillen waren te groot en niet alle leden waren het eens met de wisseling van Van Randwijk als de nieuwe leider.

In Jacoba van Tongeren worden de passages door Paul van Tongeren middels korte toelichtingen verbonden met elkaar. Opmerkelijk is dat hij de moederlijke houding van zijn tante in ere heeft gehouden. Hoewel zij als leidster centraal staat, is er ook zeker ruim aandacht voor haar jongens, zoals ze de groepsleden liefdevol noemde. Achter in het boek zijn korte biografieën van de leden opgenomen. Jammer alleen dat bij één van die biografieën een verkeerde foto staat afgebeeld.

Na de oorlog wilde Jacoba een herdenkingsboek schrijven. Ze was er ook mee begonnen, maar door ziekte vorderde het werk langzaam. ‘Maar het boek komt uit,’ zei ze. ‘Ik beschouw het als het aflossen van een ereschuld tegenover de kerk en de Orde.’ Die schuld is thans ingelost op een mooie waardige manier. ‘Jacoba van Tongeren: en de onbekende verzetshelden van Groep 2000 (1940-1945)’ is een schitterend boek, waarop ze ongetwijfeld trots zou zijn geweest.