Het relaas van een ooggetuige bij belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen is voor een historicus bijzonder boeiend, vooral wanneer het opvalt door een helder en bijna profetisch inzicht in de dingen die nog moeten komen. In het geval van de opkomst van het nationaalsocialisme in Duitsland vormt Een dagboek van een Duitser van Sebastian Haffner nog steeds een van de meest indringende analyses van het tijdsgewricht omstreeks 1930. Over dezelfde periode maar minder bekend en met een andere opzet geschreven handelt Techniek van de staatsgreep (Tecnica del colpo di Stato) van de Italiaanse publicist Curzio Malaparte (1898-1957). Het vrij bondige werkje uit 1931 behandelt op een systematische manier de politieke omwentelingen in Rusland, Duitsland, Italië, Polen,… onmiddellijk na de Eerste Wereldoorlog. Op het einde van het boek buigt Malaparte zich over de slaagkansen van Hitler. We schrijven op dat ogenblik 1931, twee jaar vóór de machtsovername van de nazi’s.

Malaparte wordt in Italië gerekend tot de generatie van naoorlogse auteurs die probeert de impact van het wereldconflict op het menselijk handelen te doorgronden. Hij verwerft bekendheid door lezenswaardige novelles zoals Kaputt (1944) en La Pelle (De huid, 1949). Hij is een echte intellectuele duizendpoot die zijn publieke carrière begint als hoofd van de Italiaanse persdienst op de Vrede van Versailles. Malaparte wordt regeringsattaché in Warschau, schrijft polemische artikels en patriottische pamfletten die hem bij het fascisme doen belanden, gaat werken bij de grote Italiaanse kranten, wordt oorlogscorrespondent tijdens de Abessijnse oorlog en aan het Oostfront om zich na de oorlog volledig te storten op het schrijven van romans, novelles en filmscripts. Zijn fascinatie voor de mechanismen van de macht vormt de achtergrond van zijn literair werk. Telkens gaat de aandacht uit naar het spanningsveld tussen het individuele handelen en datgene wat de grote politiek als scenario heeft vastgelegd.

Dat Malaparte tijdens het interbellum een stem was naar wie werd geluisterd, blijkt onder andere uit zijn aanvaring met Trotski. Tijdens diens eerste publieke toespraak sinds zijn verbanning uit de Sovjet-Unie fulmineert de bolsjewiek in 1931 tegen twee personen. De ene is Jozef Stalin, niet verwonderlijk aangezien deze hem uit de partij had gezet. De andere: een zekere Curzio Malaparte…

De voornaamste reden voor Trotski’s tirade was Malapartes analyse in Techniek van de staatsgreep waarin hij uitgebreid de doorslaggevende rol van Trotski bij de Russische revolutie en zijn uiteindelijk falen in de jaren 1920 had geanalyseerd. Nu mocht Trotski wel een kort lontje hebben, toch gaat hij te snel voorbij aan de doorslaggevende rol die hem door Malaparte in de bolsjewistische revolutie wordt toegekend. De Italiaan ziet de revolutietactiek van Trotski in 1917 immers als het modelscenario voor een geslaagde staatsgreep. Deze bestaat er in om snel én met een beperkte groep overtuigde revolutionairen de cruciale technische punten van de staatsmachinerie te bezetten: bruggen en kruispunten, spoorwegstations, post- en telegrafiekantoren, elektriciteits- en gasinstallaties, ... Trotski had dit perfect onder de knie, veel meer dan de afwachtende Lenin die volgens Malaparte te veel hoopte op een deelname van de ganse arbeidersklasse. ‘Om de moderne staat in handen te krijgen’, zegt Trotski, ‘heeft men een stormtroep en technici nodig: groepen gewapende mannen onder bevel van ingenieurs.’ Malaparte stelt dat de democratische regeringen uit de ervaringen van 1917 lering kunnen trekken om te vermijden dat ze het slachtoffer worden van een extreemlinkse of –rechtse staatsgreep.

Het voorbeeld van Trotski toont niet alleen aan hoe Malaparte dacht over de ideale staatsgreep, maar de kritiek van de bolsjewiek toont aan dat zijn ideeën bij de schare van linkse en rechtse wereldverbeteraars van die tijd wel degelijk gemeengoed waren. Het polemisch en provocatief karakter van Techniek van de Staatsgreep veroorzaakte ook elders in Europa de nodige deining. In Duitsland werd het boek na de machtsgreep van Hitler in het openbaar verbrand en ook in Oostenrijk, Spanje, Portugal en in alle landen die er toen een (semi-)autoritair regime op nahielden, werd het verboden. In eigen land droeg het werk bij tot de arrestatie van Malaparte.

Techniek van de staatsgreep leest als een handboek voor degenen die met plannen rondlopen om het bestuur van de staat over te nemen. Het boekje gaat echter veel verder dan het geven van enkele tips voor het plegen van een aanslag. Op een zeer rationele en bijna klinische manier beoordeelt de auteur ook de kansen en de valkuilen van putschisten van zijn tijd: Kapp in Duitsland (1920) , Primo de Rivera in Spanje (1923) , Pilsudski in Polen (1926) … en natuurlijk de Bierkellerputsch van Hitler in Duitsland (1923). Maar het is vooral de coup van Napoleon Bonaparte in 1799 die in zijn politieke denken een belangrijke plaats inneemt. De Franse generaal is voor Malaparte degene zich het best realiseerde dat men bij een machtsovername niet alleen het leger achter zich dient te hebben, maar vooral dat men de schijn van wettelijkheid kan blijven ophouden. Zo liet Napoleon de staatsgreep legitimeren door de volksvertegenwoordiging van de vorige regering. Bonaparte wou immers enkel maar de macht grijpen als dit binnen de grenzen van de wettelijkheid kon gebeuren. Ook hieruit kunnen volgens Malaparte de democratische regeringen de gepaste lessen trekken. Indien samenzweerders zoals Napoleon zo bekommerd zijn om de wettelijke façade van hun handelen, mag men niet aarzelen om ze met dezelfde legale – en desnoods illegale – middelen te bestrijden.

In elk geval is voor Malaparte duidelijk dat de voorbeelden uit het verleden leerzaam kunnen zijn om ook in de 20ste eeuw met staatsgrepen om te gaan. In een laatste hoofdstuk gaat hij dan ook in op de ontwikkeling die Duitsers en vele Europeanen op dat ogenblik bezig houdt: de vraag of Hitler in staat is om een staatsgreep te plegen, hoe dit zal gebeuren en op welke manier men hem hiervan kan weerhouden. Daar waar Malaparte bij de bespreking van andere figuren de nodige afstand behoudt, laat hij voor Hitler duidelijk zijn misprijzen blijken. Hij constateert dat Hitler het parlementaire spel zal blijven meespelen. Dat hij zich hiervoor moet aanschurken tegen de burgerlijke en conservatieve partijen is voor Malaparte niet meer dan politiek opportunisme. Hij voorspelt dat Hitler hiermee de revolutionaire vleugel van zijn beweging van zich vervreemdt en dat dit enkel maar kan leiden tot een interne machtsstrijd binnen de partij. Zijn woorden zijn profetisch: drie jaar later wordt de SA (Sturmabteilung) tijdens de Nacht van de Lange Messen (1934) uitgeschakeld.

Om zijn vijand te verslaan, moet men hem leren kennen: ‘‘Hitler moet met Hitler worden bestreden’, zegt Malaparte zelf. Daarvoor zijn alle middelen goed, zowel legale als illegale. Het enige wat Hitler nog kan tegenhouden is volgens de auteur de tactiek die de Duitse kanselier Gustav Bauer hanteerde in het neerslaan van de Kapp-opstand (1920), namelijk de mobilisatie van het proletariaat door het afkondigen van de algemene staking tegen deze rechts-nationalistische putsch. De methode van de toenmalige kanselier Bauer is volgens Malaparte zeker toepasbaar op Hitler want het ten tonele voeren van de arbeiders zou de machtige SA, die grotendeels op het werkvolk steunde, nog meer doen twijfelen hebben aan de burgerlijke tactiek van Hitler. Enkel op deze manier kon de NSDAP uit elkaar gespeeld worden.

De levensloop van Malaparte laat zich niet lezen als een consequente politieke keuze. De man behoort tot de generatie van intellectuele hemelbestormers die van de afloop van de Eerste Wereldoorlog willen gebruik maken om een totaal nieuwe maatschappij op te bouwen. Zijn afkeer van de gevestigde machten (monarchie, kerk, burgerij,…) doet hem achtereenvolgens in arnarcho-syndicalistische kringen en de fascistische beweging belanden, een zwenking die we in die periode ook bij Mussolini kunnen constateren. Malaparte was van vele markten thuis. Zo dweept hij met het futurisme, de revolutionaire kunststijl die met alle conventies wil breken en bijdragen tot het creëren van de nieuwe Italiaanse heilstaat.

Maar Malaparte was onvoorspelbaar. Ondanks zijn lidmaatschap van de fascistische partij spaart hij zijn kritiek op het regime van Mussolini niet. De Duce weet niet wat aanvangen met deze talentvolle maar kritische journalist en stuurt hem in 1933 naar een strafkamp voor politieke gevangenen op het eiland Lipari. Dankzij graaf Ciano, Mussolini’s flamboyante schoonzoon, krijgt Malaparte in 1938 gedeeltelijke rehabilitatie. Perioden van huisarrest wisselen af met opdrachten van het regime, meestal missies als regeringscorrespondent in de Abessijnse oorlog (1938) en aan het Oostfront (1941). Naarmate de oorlog vordert, keert hij zich openlijker tegen de fascistische regering. Gaat het hier om politiek opportunisme of een laattijdig besef van tot wat extreemrechts kon leiden? Wie zal het zeggen? Malaparte blijft op de eerste plaats een zoeker die de anarchistische droom blijft koesteren van een volmaakte samenleving waarin absolute gelijkheid en vrijheid met elkaar hand in hand gaan. Zijn afkeer van de traditionele machtscentra die na de oorlog de draad opnieuw opnemen drijft hem op het einde van zijn leven naar het communisme. Hij raakt zelfs even gefascineerd door de wensdromen van het maoïsme in China. Zijn tijdelijke fascinatie voor het ‘maoïstisch wonder’ in China toont precies de onrustige zoektocht van deze politieke kameleon aan.

Techniek van de staatsgreep verdient zeker een plaats op de boekenplank van elke liefhebber van de tussenoorlogse periode. Alhoewel de stijl van Malaparte nog niet de vlotheid bezit van zijn later literair werk en de lezer er af en toe enkele herhalingen moet bijnemen, is het handboek over de perfecte staatsgreep en hoe deze te voorkomen een vlijmscherp tijdsdocument. Zijn analyse oogt weliswaar wat gedateerd en de tijd van de grote staatsgrepen lijkt begin 21ste eeuw op het eerste gezicht voorbij. Maar de lezing van Malapartes boek kan er wel maar voor zorgen dat dit laatste ook nog lange tijd zo blijft!