“Waren we allemaal… mensen?” Dat vraagt de Poolse cavaleriekapitein Witold Pilecki (1901-1946) zich af in zijn memoires over zijn gevangenschap in concentratiekamp Auschwitz. Hij bedoelt dan de grote verschillen tussen het leven van de kampgevangenen en dat van de vrije burgers buiten het kamp. Als hij op mooie lentedagen terugkeerde van zijn werk als dwangarbeider in een leerlooierij buiten het kamp kwam hij jonge koppeltjes en moeders met kinderwagens tegen die onbekommerd een wandelingetje maakten in de lentezon. Ondertussen werden er enkele kilometers verderop, in vernietigingskamp Birkenau, tienduizenden lijken van Joden uit massagraven opgegraven en gecremeerd in grote open vuren. Terwijl elders de appelbloesem bloeide, bedierf de geur van verbrand mensenvlees de lucht in en om het kamp. Pilecki wist dat de Joodse gevangenen die tewerkgesteld waren bij dit afgrijselijke opruimwerk zelf ook nog maar hoogstens twee weken te leven hadden.

Auschwitz-Birkenau was de plek waar ongeveer 1 miljoen Joden vermoord werden. De meesten werden nadat ze vergast waren direct gecremeerd, maar een deel werd eerst begraven. Om geen sporen van de massamoord na te laten, werden hun lichamen later alsnog opgegraven en verbrand, zoals Pilecki meldde. De katholieke officier zat zelf niet gevangen in Birkenau, maar in het Stammlager (hoofdkamp) Auschwitz I, waar tienduizenden landgenoten van hem tijdens de oorlog onder erbarmelijke omstandigheden vastgehouden werden. Pilecki zelf was hier geheel vrijwillig terecht gekomen. Namelijk als infiltrant van de Poolse ondergrondse, vanaf 1942 Armia Krajowa (thuisleger) genoemd. Bij een straatrazzia op 19 september 1940 in Warschau had Pilecki zich laten oppakken. 947 dagen zou hij vervolgens in Auschwitz verblijven als kopstuk van het verzet. Vanuit het kamp bracht hij via ontsnapte of vrijgelaten gevangenen informatie naar buiten en bereidde hij zich voor op een opstand, terwijl hij vocht om te overleven in de hel die het kamp was.

In Polen is kapitein Pilecki tegenwoordig een nationale held. Om zijn verhaal ook buiten de Poolse landgrenzen bekendheid te geven, publiceerde de in Los Angeles gevestigde uitgeverij Aquila Polonica in 2012 zijn memoires in het Engels. Dit nuchter opgetekende verslag van zijn verblijf en ervaringen in Auschwitz schreef hij in 1945, nadat hij in de nacht van 26 op 27 april 1943 met twee anderen ontsnapt was uit het kamp. Van een gevangenenopstand was het niet gekomen, want de geallieerden hadden nagelaten wapens te droppen of anderszins een revolte te steunen. Ook Pilecki’s verslagen van de massamoord hadden de geallieerden niet tot actie kunnen doen overhalen. Na de ontsnapping streed hij mee tijdens de op 1 augustus 1944 uitgebroken Poolse opstand in Warschau. Hij werd krijgsgevangen genomen door de Duitsers, maar overleefde de oorlog. Zijn einde was tragisch, want het waren zijn eigen communistische landgenoten die hem op 25 mei 1948 executeerden, nadat hij veroordeeld was voor spionage.

Vanuit literair oogpunt is het boek van Pilecki niet van het hoogste niveau. Het is dan ook oorspronkelijk niet geschreven voor een groot lezerspubliek. De schrijver heeft het in een rap tempo opgetekend en nimmer de kans gekregen om het op een kalmer moment te redigeren. De vertaler, Jarek Garlinski, koos ervoor het Poolse verslag zo authentiek mogelijk naar het Engels te vertalen. Hij heeft de tekst, waar toelichting nodig was, voorzien van eindnoten. Hoewel er betere boeken geschreven zijn door kampoverlevenden is Pilecki’s verhaal wel van toegevoegde waarde. Zijn verslag maakt lezers bekend met het georganiseerde Poolse verzet binnen het kamp en geeft buiten Polen bekendheid aan een Poolse nationale held. Het boek brengt bovendien op aangrijpende wijze voor het voetlicht welk leed er ook door Poolse staatsburgers geleden werd in Auschwitz zonder het Joodse lijden te veronachtzamen. Met zijn verslagen van de gruwelijkheden van Auschwitz heeft Pilecki tijdens de oorlog niets kunnen bereiken, maar bijna zeventig jaar later is die boodschap nog altijd verontrustend en kan zijn boek mogelijk helpen bij het kweken van verdraagzaamheid en het bestrijden van haat.