De Consolidated PBY, beter bekend als Catalina, mag met recht het best geslaagde vliegbootontwerp uit de geschiedenis van de militaire luchtvaart worden genoemd. In totaal werden er maar liefst 3431 van deze toestellen gebouwd vanaf maart 1935 tot en met mei 1945. Oorspronkelijk kwam het Amerikaanse idee voor een vliegboot voort uit het Curtiss watervliegtuig dat de US Navy in de Eerste Wereldoorlog op beperkte schaal gebruikte. In 1927 besloot de Amerikaanse marine een nieuw type patrouillevliegtuig te laten bouwen dat over een actieradius zou moeten beschikken om zonder tussenlanding vanaf het vasteland van de Verenigde Staten naar Panama, Alaska of Hawaï te kunnen vliegen. Na een aantal minder geslaagde ontwerpen en het mislopen van enkele contracten slaagde de Consolidated Aircraft Corporation erin om met het type PBY-1 de US Navy te overtuigen en een langlopend contract in de wacht te slepen.

De Catalina`s waren langzaam maar betrouwbaar en konden gemakkelijk gevlogen worden. De ontwikkeling van de Catalina`s stond niet stil en vele succesvolle typen zouden elkaar opvolgen. De meeste toestellen werden gebouwd bij Consolidated in San Diego, maar gaandeweg werden ze ook geproduceerd bij Consolidated in New Orleans, de Naval Aircraft Factory in Philadelphia en onder licentie bij Boeing en Vickers in Canada en in de Sovjet-Unie.

Vanaf 1941 vlogen vele geallieerde luchtvaartdiensten van de marine met Catalina`s. Vooral de Amerikaanse, Britse en Australische marines maakten veel gebruik van het toestel. Ook de Nederlandse Marine Luchtvaartdienst (MLD) nam vanaf datzelfde jaar het toestel in dienst. De eerste Catalina, de Y-38, arriveerde in september in Soerabaja, Java. In februari en maart 1942 werd de Japanse bezetting van geheel Nederlands Oost-Indië een feit en wat over was van de MLD week uit naar nieuwe bases op Ceylon en in Australië. Van hieruit werden talloze verkennings- en patrouillevluchten gemaakt en vele reddingsoperaties uitgevoerd met Nederlandse Catalina`s.

Direct na de Tweede Wereldoorlog werden de Catalina`s van de MLD ingezet voor het bevoorraden van de interneringskampen en om ex-krijgsgevangenen te repatriëren. Vervolgens waren de vliegboten betrokken bij de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog en de Nederlandse Politionele acties die hier een antwoord op waren. Na de soevereiniteitsoverdracht aan Indonesië, in december 1949, vond de MLD vaste grond onder de voeten in Nieuw Guinea dat nog wel onder Nederlands gezag bleef. Er werden talloze vluchten gemaakt ten behoeve van de opbouw van dit grote land, maar langzaam maar zeker werd ook daar de druk van de Republiek Indonesië voelbaar en veranderde de inzet van de MLD in een oorlogstaak. In deze periode moest het grote onderhoud van de vliegtuigen uitgevoerd worden in Nederland waardoor er vluchten van ruim 100 uur gemaakt moesten worden.

In 1962 werd Nederlands Nieuw Guinea onderdeel van Indonesië en zat de taak voor de MLD in de Oost erop. Hiermee kwam ook een einde aan de loopbaan van de Catalina in Nederlandse dienst. De Marine Luchtvaartdienst heeft uiteindelijk 91 van deze vliegtuigen in dienst gehad. “Kruisvaarders van de archipel” is naar het idee van de auteur de beste titel voor dit type vliegtuig.

Auteur Bart M. Rijnhout, die naast zijn werk als beroepschauffeur zo`n 14 boeken heeft geschreven over de luchtoorlog en het openbaar vervoer, heeft de Catalina in Nederlandse dienst zeer nauwkeurig en gedetailleerd beschreven. De beschrijvingen worden ondersteund door meer dan 700 illustraties. De meeste van deze afbeeldingen zijn prachtige zwart-wit foto`s waarvan er een aantal best paginagroot afgedrukt hadden mogen worden. De auteur maakt in het boek veel gebruik van rapportages en bevindingen van piloten, bemanningsleden en grondpersoneel van de MLD, wat de authenticiteit van het boek zeer ten goede komt.

De gehele periode dat Catalina`s in dienst waren bij de MLD bestaat in hoofdzaak uit de Tweede Wereldoorlog, de Indonesische onafhankelijkheidstrijd en de periode in Nieuw Guinea. Bart M. Rijnhout concentreert zich echter puur op het beschrijven van de vliegtuigen en vliegbewegingen en niet op het hoe en waarom van de historische achtergrond. Hierdoor komt de lezer alles te weten over de Catalina`s, de bemanningen en hun squadrons, maar moet die lezer gelijktijdig beschikken over een grote hoeveelheid kennis van de Nederlandse geschiedenis in de Oost om het geheel te kunnen plaatsen.

De omvang van het boek en de hoeveelheid gegevens en foto`s zijn voor de liefhebber van militaire maritieme vliegtuigen een haast onuitputtelijke bron en de auteur heeft dan ook een prachtige prestatie geleverd door al deze gegevens te verzamelen. Het in chronologische volgorde presenteren van al deze informatie is toch wel wat moeilijker gebleken. De indeling van de hoofdstukken komt wat rommelig over. Het vrij grote aantal taalkundige fouten en af en toe het door elkaar gebruiken van tegenwoordige en verleden tijd maken de leesbaarheid van het boek niet beter. Dit kan de auteur nauwelijks verweten worden maar het zou beter zijn geweest als het boek voor uitgifte grondiger bekeken was door een redactie.

“Kruisvaarders van de archipel” is desondanks een prachtig boek en een heel mooi naslagwerk voor de liefhebber van maritieme luchtvaart en de Consolidated PBY Catalina, die wel dient te beschikken over veel historische kennis. Tevens zal het boek een waar feest van herkenning zijn voor lezers die zelf betrokken waren bij de vele vliegbewegingen van de MLD in de Oost. Deze waarschijnlijk betrekkelijk kleine groep mensen zal vast ook uitkijken naar de volgende drie aangekondigde boeken van Bart M. Rijnhout over de Marine Luchtvaartdienst.