"De grootste aller in de doofpot gestopte spionagetragedies" - A. den Doolaard (auteur en spreker voor radio oranje)

Vanaf mei 1942 tot eind 1943 werden door de Britse Special Operations Executive (SOE) in samenwerking met de Nederlandse Centrale Inlichtingen Dienst (CID) tientallen Nederlandse agenten gedropt in Nederland. In Nederland zouden ze het verzet moeten organiseren, inlichtingen aan Engeland moeten doorgeven en sabotage moeten plegen. De meeste agenten werden echter na hun landing in bezet gebied direct opgepakt door de Duitsers en gevangengenomen. De Duitsers gebruikten de Nederlandse agenten om misleidende informatie door te sturen naar Engeland, het “Englandspiel” werd dit genoemd. Toen dit spel na 25 maanden ten einde kwam, waren 54 Nederlandse geheim agenten vermoord in verschillende concentratie kampen. Slecht 5 agenten overleefden de spionagetragedie.

Lange tijd werd aangenomen dat de Engelsen niet op de hoogte waren van het gedwongen dubbelspel door hun gevangengenomen agenten. Dat ze hier niet op de hoogte van waren werd volgens experts en politici veroorzaakt door verregaande slordigheid, rivaliteit en incompetentie. Ook de uitslag van een parlementaire enquêtecommissie bevestigde dit. Maar sinds geruime tijd rijst de vraag of de Engelse SOE daadwerkelijk niet op de hoogte was van het “Englandspiel” door de Duitse Abwehr en Sicherheitsdienst.

Onlangs verscheen er een proefschrift met de titel “Dossier Nordpol” met een schokkende conclusie: de SOE was op de hoogte van het Duitse “Englandspiel” en zij hebben bewust hun eigen agenten misbruikt en opgeofferd om op hun beurt Nazi-Duitsland te bedriegen. De Nederlandse auteur Tomass Ross bracht in 1983 “Het verraad van ’42 uit”, opzienbarend is dat hij ruim 20 jaar geleden een soortgelijke conclusie trok in deze roman. Daarmee is zijn fictieve verhaal uiteindelijk heel wat meer op de waarheid gebaseerd dan dat iedereen voor mogelijk had gehouden.

In “Het verraad van ‘42” speelt Pieter Nolten, de neef van de Nederlandse minister president Gerbrandy de hoofdrol. Hij is verzetsman en Engelandvaarder en wordt vanuit Nederland naar Engeland gehaald voor een speciale opdracht. Deze opdracht wordt hem opgedragen door generaal van ’t Sant, de Nederlandse particulier secretaris van koningin Wilhelmina en hoofd van de CID en door kolonel Rabagliatti, bij de Britse geheime dienst M16 verantwoordelijk voor de sectie Holland. Van ’t Sant en Rabagliatti vermoeden dat de Nederlandse agenten die door de SOE in Nederland gedropt zijn in handen zijn gevallen van de Duitse inlichtingendiensten en dat ze gebruikt worden om valse inlichtingen door te sturen. Nolten wordt door hen naar Nederland uitgezonden met als doel bewijs te zoeken voor hun theorie en bovendien moet hij proberen het verzet te herorganiseren.

Nolten wordt eerst in Engeland opgeleid door de Ier O’Riley en tijdens zijn opleidingsperiode ontmoet hij de Britse geheim agente Grace Jones. Na zijn opleiding keert hij terug naar zijn moederland om hier zijn speciale opdracht te vervullen. In Nederland komt hij er al snel achter dat de vermoedens over de contraspionage door de Duitsers waar zijn. SS-Sturmbannführer Joseph Schreieder van de Sicherheitsdienst heeft bijna alle agenten opgepakt en overgeleverd aan majoor Hermann Joseph Giskes van de Abwehr. Majoor Giskes gebruikt de gevangengenomen agenten om valse informatie door te sturen naar Engeland en is zelfs op de hoogte van de veiligheidscodes die de agenten in hun radioboodschappen mee moeten sturen naar Engeland. Wanneer Nolten wordt opgepakt door Schreieder komt hij erachter dat de Duitsers op de hoogte zijn gebracht van zijn aanwezigheid, er moet sprake zijn van verraad binnen de geheime diensten in Engeland. Hij weet te ontsnappen en keert terug naar Engeland waar hij een rapport wil overhandigen over zijn belangrijke bevindingen. De Duitsers hebben echter het bericht door laten sturen dat Nolten een verrader is. In Engeland wordt hij opgepakt en moet hij zien te bewijzen dat hij geen verrader is en ook moet hij erachter komen wie de verraders in Engeland wel zijn.

“De Gelderlander” beschreef de schrijverstijl van Ross als volgt: “De enige Nederlander die schrijft in de stijl van internationale maestro’s als Deighton, Greene, Follett, Le Carré en Forsyth”. Helemaal eens ben ik het met deze vergelijking niet maar toch slaagt Tomas Ross er voor Nederlandse begrippen in om een redelijk spannende spionagethriller te schrijven. Het verhaal heeft echter niet de spanning en sfeer van bijvoorbeeld de Engelse auteur Follett doordat het verhaal regelmatig zijn vaart verliest door langdurige en saaie conversaties. Ook de hoeveelheid aan schuilnamen en echte namen in het boek maakt het verhaal soms wat lastig te volgen. Het eerste hoofdstuk van het boek begint zeer veelbelovend maar vervolgt daarna in meerdere hoofdstukken die langdradig en saai overkomen. De laatste hoofdstukken in het boek en de spannende ontknoping maken echter weer veel goed.

De historische context van het verhaal is onbewust redelijk goed gebaseerd op de waarheid. Toen Ross ongeveer 20 jaar geleden dit boek schreef, was nog niet bewezen dat de Engelsen op de hoogte waren van het gedwongen dubbelspel van hun agenten. Onlangs werd dit bewezen in het proefschrift van Josef Wolters, het is opzienbarend dat in een fictieve roman eerder deze conclusies getrokken werden.

De leidinggevenden mensen van de Duitse, Nederlandse en Britse inlichtingendiensten in het boek zijn allemaal bestaande personen, de Nederlandse en Britse agenten zijn allemaal fictieve figuren. Ondanks dat bepaalde conclusies in het boek dicht bij de waarheid komen, is het verhaal voor het grote deel fictie. De manier waarop fictie en non-fictie door elkaar heen lopen is helaas onduidelijk weergegeven, in het voorwoord geeft de auteur wel aan dat zijn verhaal fictief is, maar een korte inleiding over het “Englandspiel” had duidelijker geweest. Bij deze nieuwste druk had het interessant kunnen zijn om kort de conclusies uit het proefschrift over het “Englandspiel” weer te geven. De onduidelijkheid over het waarheidsgehalte van het boek nodigt echter wel uit om dit onderwerp nader te onderzoeken. Het proefschrift van Josef Wolters is vermoedelijk zeer interessant is om te lezen naar aanleiding van dit boek.

“Het verraad van ‘42”, is een interessante roman die in Nederland redelijk uniek is doordat slechts weinig Nederlandse topauteurs spionagethrillers schrijven. Het werk van Tomas Ross kan echter de vergelijking met buitenlandse topauteurs niet aan. “Het verraad van ‘42” heeft te weinig vaart en vele hoofdstukken missen spanning. Een spionagethriller over de Tweede Wereldoorlog van bijvoorbeeld de bekende Engelse auteur Ken Follett leest veel lekkerder weg en mist die spanning absoluut niet. Toch is “Het verraad van ‘42" een leuk boek om te lezen, zeker als je geïnteresseerd bent in het “Englandspiel”. Voor een nader onderzoek van het “Englandspiel” zul je echter andere boeken moeten lezen, informatief is het boek zeker niet.