In Frankrijk zijn veel meer monumenten opgericht voor de Eerste Wereldoorlog dan voor de Tweede Wereldoorlog. Met die constatering opent Fan Eberhard zijn boek ‘Het geheim van Frankrijk’ over mythen en monumenten. Een boek dat hij zelf een essay noemt. De eerste verklaring voor het verschil in het aantal monumenten is dat er in Frankrijk 1,5 miljoen doden vielen tijdens de Eerste Wereldoorlog en 212.000 tijdens de Tweede. Meer doden, meer monumenten, dus. Maar zo simpel is het niet, legt Eberhard uit.

De mythe van de gigantische Duitse overmacht in 1940, speelde een rol, een specifiek Franse rol. Dat het land de strijd verloor, lag volgens de Franse legerleiding echter vooral aan de ongedisciplineerdheid van de gewone Franse soldaat, terwijl het in werkelijkheid nu juist de houding van het Franse opperbevel was die daarbij een cruciale rol speelde. Wat het verleden betreft, zou je je als Fransman voor beide kunnen schamen. Een monument voor het Franse leger van 1940 leverde dus sowieso discussie op. En dan was er Philippe Pétain, die het, in het ‘onbezette’ deel van het land, opnam tegen socialisten, communisten en Joden. Ook dat leverde schaamte op over de rol van Frankrijk. Dit soort kwesties leidde daarnaast tot verdeeldheid onder de Fransen. Tijdens de oorlog, maar ook daarna.

belangrijk voorbeeld van een gebeurtenis die het volk verdeelde, was het door het Duitse leger uitgemoorde dorp Ouradour-sur-Glane. Eberhard staar er uitgebreid bij stil. Voor wie van deze kwestie nog weinig weet, is dit deel van het boek zonder twijfel interessant. Vooral de rechtszaken over de moordpartij waren moeilijk voor de Fransen, niet alleen bij het herdenken, maar ook bij het beoordelen van de daden. Van de SS-divisie uit de Elzas die verantwoordelijk was voor de misdaad, was namelijk een deel Duits en een deel Frans. En dat leverde discussie op over de vraag wie er zwaarder moesten worden gestraft: Fransen die Fransen vermoordden of Duitsers die Fransen vermoordden? Ook deze onmogelijke discussie over het daderschap moet beschamend zijn geweest voor Fransen die er niet aan meededen.

is Eberhards uitleg over de verwerking van de Eerste Wereldoorlog in Frankrijk. Natuurlijk had het noorden van het land in puin gelegen en het zuiden niet. Dat had in het verleden al voor verdeeldheid gezorgd. Maar een volgende oorlog wilde niemand. Sommigen dachten echter dat de Joden Frankrijk nog een keer in een oorlog wilden slepen, net zoals de nazi’s dat zeker dachten te weten. En daar sprak je na 1945 in Frankrijk natuurlijk liever niet over. Daarnaast leidde het pact Stalin-Hitler tot verdeeldheid. Communistische Fransen dachten over dat pact uiteraard anders dan niet-communisten.

Verdeeldheid en schaamte, dat zijn de belangrijke woorden in dit lange essay. Daarin valt bij ingewikkelde kwesties soms zoveel uit te leggen, dat de hoofdvraag uit het zicht raakt. Want sommige mythes waarachter een deel van de Fransen zich later verborg, vragen nu eenmaal om meer uitleg. Zoals de mythe dat Vichy-Frankrijk niet het echte Frankrijk zou vertegenwoordigen, en dat de meerderheid van Frankrijk koos voor het verzet. Dat historici na de oorlog die onwaarheid bleven vertellen, vraagt uiteraard om uitleg. En die gaat over collaborateurs die qua misdadigheid soms verder gingen dan de Duitsers zelf of over het proces waarin de Vichy-regering de schuld van de nederlaag in 1940 bij de politici van toen wilde leggen. Vooral het eerste levert een boeiend relaas op. Maar door de uitweidingen die je afhouden van de lijn van het verhaal, zijn sommige andere delen van het boek wat taaier. Een aantal fragmentarische encyclopedische verhalen over individuen nodigen bijvoorbeeld niet automatisch uit tot lezen. Maar informatief is het boek zeker!

Over de ondemocratische rol van Vichy bestaat geen twijfel en ook de verdeeldheid moet in Frankrijk inhoudelijk werkelijk anders zijn geweest dan in sommige andere landen. De schaamte daarover moest wel tot zwijgen leiden, bijvoorbeeld over de executie van communistische verzetsstrijders en over de regering Lavall die Joden hielp vervolgen en verzetsstrijders liet oppakken. Na de bevrijding werd de verdeeldheid in Frankrijk niet minder. Ook niet tijdens het proces van zuivering, waarbij ook Pétain aan de beurt kwam. Hij, die de Fransen beschermd zou hebben, werd schuldig bevonden aan hoogverraad. En toch kreeg hij gratie. Het is aan het eind van het essay meer dan duidelijk dat niet iedereen in het verzet zat, dat het de legerleiding was die aan het begin van de oorlog te zwak was, dat men in Frankrijk niet alleen in het ‘onbezette’ deel van het land fout had gezeten en dat er na 1945 dus maar weinig reden was om monumenten op te richten. Zelfs een nationale feestdag was geen succes. Het zou nog tot 1995 duren, schrijft Eberhard, voordat Jacques Chirac zijn excuses maakte voor de Franse medeverantwoordelijkheid voor de Holocaust…