Sunny Bergman stelt voorop: dit is een autobiografisch verhaal. Al heeft ze sommige dingen wat versluierd om niemand schade te berokkenen. Nazi-opa Heinrich Stenten is de grote onbekende in de familie, de steen des aanstoots waar ze over struikelt en blijft struikelen. Aan haar letterlijke en spirituele zoektocht naar diens persoon en daden is het verhaal opgehangen. Ze heeft een foto van hem gekregen van haar vader, die al eerder naar opa op zoek was. De naam opa vindt ze eigenlijk veel te aardig. "Hij ziet eruit als een typische nazi", zegt ze; al valt daar natuurlijk over te twisten.

Hij blijkt in 1931 lid van de NSDAP te zijn geworden. Op zich geen halsmisdaad, Hitler was nog geen kanselier en soldaten die in de Eerste Wereldoorlog hadden gevochten voelden wel sympathie voor een medemilitair. Maar Stenten volgde in 1938 de burgemeester van Rahden op, die ontslagen was omdat hij te aardig voor Joden zou zijn. Hij werd al snel weduwnaar en verloor in de oorlog ook een zoon. Veel meer dan dat er tijdens zijn burgemeesterschap Joden gedeporteerd zijn, komt Sunny niet te weten. Er zijn vrijwel geen aanspreekbare getuigen meer.

Ze probeert zich voor te stellen hoe hij als burgemeester in oorlogstijd functioneerde; maar andere mogelijke wandaden, ook tegen de eigen bevolking, lijken haar niet te interesseren. Op zijn grafsteen in Beieren is het burgemeesterschap nog eens geboekstaafd. Je kunt dus moeilijk aannemen dat hij zich ervoor schaamde. Ze probeert hem desondanks nog wat meer te benaderen, maar hij blijft een vrijwel onverteerbaar brok. Je kunt natuurlijk zeggen dat niet echt bewezen is dat hij werkelijk een doorgewinterde nazi is geweest. Het feit dat het begrip "nazi" eigenlijk nooit afdoende is gedefinieerd maakt dat logischerwijs nog eens extra ingewikkeld.

Hoe stond hij tegenover oma? Die was in de oorlog als zijn dienstmeisje meer dan 120 km van Twente, ten noordoosten van Osnabrück beland. Hoe ze daar kwam, blijft onduidelijk. Van de liefde van haar leven had ze een Duits kind gekregen dat ze, nota bene in een NSB-kliniek, ter adoptie afstond. Daarna is de vader van Sunny het resultaat van verkrachting geweest – een aanranding, zoals oma tegen haar zoon zei. Maar of dat klopte? In hoeverre waren haar verhalen realiteit, of was het ten dele bedoeld om de schande af te zwakken? Bergman stelt de belangrijke vraag: wat is verkrachting of aanranding? Hoe moet je kijken naar machtsverhoudingen en "strategische seks", zoals Bergman het zelf noemt? En waarom bleef ze nog tot 1947 in Duitsland? Bij haar latere huwelijk met een Nederlandse man wilde die geen stiefvader van een moffenkind zijn.

Zo liet ze Reinhard, later Richard, achter bij diens grootouders in Twente, een heilsoldate en een goed opgeleid lid van de CPN. Ze waren heel arm. Richard hield vooral van zijn opa. Over oma als jong meisje praat Bergmann met Monika Diederichs, die over Nederlandse moeders en Duitse vaders heeft geschreven: 'Wie geschoren wordt moet stil zitten'. Er waren tussen de 13.000 en 15.000 van zulke kinderen in Nederland. Op het sterfbed kon Bergman haar oma toch wel weer waarderen, ze nam blijmoedig afscheid.

Haar vader heeft de neiging om zijn moeder niets kwalijk te nemen en haar verhalen over haar vlucht uit Duitsland in 1947 te geloven. Hij kan zich nog vaag een reis herinneren, hij moet toen ongeveer drie zijn geweest. Later studeerde hij in Amsterdam politicologie, bivakkeerde met haar moeder op een woonboot. Dochter Sunny groeide in de jaren 70 op in een hippiegezin met wiet en partnerruil. Haar ouders hadden, zeker voor Nederlandse begrippen, een nogal bonte verzameling familie. Er volgde een scheiding toen Sunny vier was, moeder hertrouwde al spoedig. Wel bleven vader en moeder beiden ouder.

Vader is maatschappijkritisch gebleven. Zelf wil hij inmiddels nergens mee naar toe. Hij is meegaand tegenover zijn dochter die "de waarheid" wil achterhalen en hij doet mee aan een sessie met foto’s van zijn ouders. Hij was en is trots op haar, maar soms teruggetrokken, moppert als hem iets niet zint, al blijft de vader-dochterrelatie wel warm en liefhebbend. De mantelzorg, met alle plussen en minnen, door een intussen volwassen kind is intiem en ten dele drastisch beschreven. Als echtgenote Verena een paar dagen weg is, draait Sunny ervoor op. Vader blijft als oude hippie blowen, toch wel een punt in het boek; haar zoon ziet dat eigenlijk niet zo zitten. De verhouding met haar moeder in Engeland lijkt goed – al blijft die wat bleek en afstandelijk.

Zelf maakte ze carrière als actrice, al snel daarna als documentairemaakster. Zo komt ze in aanraking met allerlei religies en culturen die, in tegenstelling tot Nederland, contact met voorouders op prijs stellen. Ook ontmoet ze bemiddelaarsters die haar met rituele handelingen bij haar zoektocht naar de nazi-opa en zichzelf misschien zouden kunnen helpen. Ze ondergaat handelingen, maar blijft behoorlijk kritisch, al ziet ze overal wel de positieve aspecten ervan. Haar voorouders komen op die manier dichter bij haar. Ze kan zich enigszins inleven in wat die allemaal hebben doorgemaakt. Het gevaar dat ze dan loopt, blijft wel dat ze de slechte kanten van personen vrijwel uitsluitend lijkt toe te schrijven aan wat er voor en tijdens geboorte en opvoeding is gebeurd. Zo zou ze dus ook een nazi-opa kunnen verklaren en mogelijk vergoelijken. Maar ze vindt hem nog steeds een nare man, in een familieopstelling had ze hem willen uitgummen.

De titel 'Mijn Nazi-opa' is naar mijn idee een vlag die de lading niet helemaal dekt. Het gaat eigenlijk meer — gezien ook de ondertitel — over het doorgeven van trauma’s tussen generaties. Ik kan me voorstellen dat je dat als koper of koopster met belangstelling puur voor het nazi-aspect misschien minder interessant vindt. Dit boek is ook een poging om haar voorouders in hun tijd te plaatsen. Zelf krijgt Bergmann daarbij meer zicht op haar eigen partnerkeuze. Haar mannen staan eerder aan de slachtofferkant, kinderen van de oorlog, vatbaar voor verslaving, met soms een driftbui. Maar wel aardig en toegankelijk, net als haar vader. Andere mannen in het boek zijn niet bepaald modelvaders in de huidige zin van het woord. Zoals de nazi-opa, die kil en berekenend geweest moet zijn, haar Engelse grootvader een gevechtspiloot, die zoals je nu zou zeggen PTSS had. De vrouwen zijn sterk, soms onberekenbaar en niet altijd even liefdevol in de omgang.

Aan het slot van het boek beschrijft ze haar scheiding van David, de vader van haar kinderen. Net als haar eigen vader en moeder willen ze samen ouders blijven. Tot slot neemt ze op een rituele manier afscheid van hem door een bootje het water op te sturen. Dat lijkt een zinvolle afronding en misschien was dat ook de aanleiding om dit alles op te schrijven.

Bergman snijdt in dit prettig leesbare boek, met soms onverwachte zijsprongen, een thema aan dat steeds vaker als belangrijk wordt gezien, het intergenerationeel doorgeven van trauma's. Een kind maakt zijn of haar ouders vanaf de geboorte mee. Maar ook je genen zouden onder zware stress kunnen veranderen. Ze is nieuwsgierig, wil van alles te weten komen. Hoe ze daarmee omgaat? Je zou kunnen denken aan het spreekwoord 'Onderzoek alles en behoud het goede'. Een boek dat je laat nadenken over hoe je zelf in de wereld staat, hoe je relatie met je ouders en voorouders is. En in feite dus ook, hoe je zelf in de geschiedenis staat. Ik ben benieuwd naar Bergmans projecten, eventueel ook nieuwe boeken.

Zelf ben en blijf ook ik nieuwsgierig naar dit doorgeven. Onder andere uit interviews met oud-gevangenen weet ik dat veel partners en kinderen na de oorlog een zware tijd hebben doorgemaakt die vaak consequenties had voor hun verdere leven, hun relaties, het al dan niet krijgen van kinderen en de opvoeding daarvan. Iemand als schilderes Afke Steenhuis (1946) heeft al in de jaren 90 in 'Een Duister Dier' beschreven hoe zij de angsten van haar vader, tijdens de oorlog dwangarbeider, had overgenomen. Dit soort doorgegeven trauma's werkt mogelijk nog door tot de vierde, als je in termen van religie denkt misschien ook de zevende generatie.