Op de basisschool in Amsterdam waar ik werk, besteden we jaarlijks aandacht aan de Tweede Wereldoorlog. We bieden als school tijdvakken en canonvensters aan, maar besteden de meeste aandacht aan de oorlogstijd. Onze school staat niet ver van het Wertheimpark, het Verzetsmuseum en de Hollandsche Schouwburg; plekken die we met de leerlingen bezoeken. Om de hoek van de school staat een klein monument dat herinnert aan de strijd tegen de Duitse bezetter. Dat monument hebben we geadopteerd en we leggen daar elk jaar in mei een krans of bloemstuk.

Anne Frank is het onderwerp van een van de canonvensters. Scholen besteden in hun curriculum dus aandacht aan het leven en lot van Anne Frank. Wat mij na een kwart eeuw lesgeven opvalt, is dat de huidige generatie leerlingen nog steeds zeer geïnteresseerd is in haar leven. Ruim 75 jaar geleden overleed Anne Frank in een Duits concentratiekamp, maar het verhaal van haar leven en wat ze in haar dagboeken heeft geschreven, raakt ook 2021 nog alle leerlingen. Tijdens de lessen waarin we het leven van Anne bespreken, komen de leerlingen met veel vragen. Ze willen meer weten dan de teksten en filmpjes hun vertellen en laten zien. Ze willen bijvoorbeeld weten wat de precieze aanleiding was voor de familie Frank om zich in het Achterhuis te verschuilen. Of waar de andere bewoners van het Achterhuis vandaan kwamen. En ze zijn ook geïnteresseerd in het lot van de bewoners van het Achterhuis na het moment dat ze waren opgepakt en opgesloten in de gevangenis op de Weteringschans.

Ik moest aan al deze vragen denken tijdens het lezen van het boek ‘Na het Achterhuis’ van Bas von Benda-Beckmann. De vragen van mijn leerlingen worden in dit boek uitgebreid en zorgvuldig beantwoord. Von Benda-Beckmann heeft een geschiedenis geschreven over de families Frank en Van Pels en van Frits Pfeffer nadat ze zijn verraden, opgepakt en afgevoerd en die geschiedenis is uiterst beklemmend.

Maar Von Benda-Beckmann doet meer. Hij schetst de omstandigheden waaronder de bewoners van het Achterhuis in de jaren ’30 van de vorige eeuw leefden en wat hen deed besluiten om naar Nederland te vluchten. Vervolgens schetst de auteur de redenen voor de families Frank en Van Pels en voor Pfeffer om onder te duiken. Hij schetst het dagelijks leven in het Achterhuis en citeert daarbij een passage uit het dagboek van Anne, die laat zien dat ze op relatief jonge leeftijd al prachtig proza kon schrijven over haar innerlijke strijd ten aanzien van Peter:

"Vóór alles moet ik mijn uiterlijke zekerheid bewaren, niemand mag weten dat er in me nog altijd oorlog heerst. Oorlog tussen mijn verlangen en verstand. Tot nu toe heeft de laatste de overwinning behaald maar zal niet het eerste het sterkste blijken? Soms vrees en verlang ik van wel."

Op 4 augustus 1944 valt een aantal rechercheurs onder leiding van SS-Hauptscharführer Karl Silberbauer het Achterhuis binnen en worden de acht bewoners gearresteerd. Von Benda-Beckmann probeert in zijn boek te reconstrueren wat er vanaf dat moment met hen is gebeurd. Dat doet hij, zoals gezegd, nauwgezet. Zo schetst hij de organisatie in en de opbouw van de kampen waar Anne en de andere onderduikers terechtkwamen en beschrijft hij hoe ze vervolgens na Westerbork en Auschwitz verspreid raakten over de diverse kampen en daar, met uitzondering van Otto Frank, de dood vonden.

In het spoor van de reconstructie van de levens van de onderduikers, toont Benda-Beckmann hoe lastig het is om aan betrouwbare informatie te komen over de levens van de onderduikers na 4 augustus 1944. Ooggetuigen, zoals mede-gevangen, spreken elkaar tegen of hebben weinig oog gehad voor het meisje en haar familie die terecht een prominente plek hebben in onze geschiedeniscanon. Om toch een goed beeld te kunnen schetsen van het leven van de acht onderduikers in de kampen, trekt de auteur parallellen met mensen die gelijktijdig in de kampen hebben gezeten of de situatie aldaar achteraf hebben vastgelegd. Interessant hierbij is dat Von Benda-Beckmann laat zien dat in de loop der jaren, vele tientallen jaren zelfs, informatie naar boven kwam en gebruikt kon worden om het beeld van het leven na het Achterhuis te reconstrueren.

Deze historische reconstructie, die onder meer het probleem van de betrouwbaarheid van bronnen en het gebrek aan informatie toont, geeft dus naast zicht op de geschiedenis na het Achterhuis ook zicht op de moeilijkheden van historisch onderzoek. En juist die lijnen maken het boek uitermate rijk en veelzijdig. Het toont de vele facetten van historisch onderzoek en de afwegingen die worden gemaakt om met enige zekerheid iets te kunnen zeggen over het leven van de families Frank, Van Pels en Pfeffer in de kampen. Hun lot was gruwelijk en dat komt duidelijk naar voren in dit boek, ondanks de vele onduidelijkheden rond hun leven.

‘Na het Achterhuis’ is door die veelzijdigheid een boek dat voor verschillende lezers interessant is. Het geeft antwoord op de vragen die ik aan het begin noemde. Het laat ook zien – en dat vergeten we in het onderwijs weleens te benoemen – hoeveel mensen betrokken waren bij de vervolging van de Joden en hoe groot de infrastructuur was. En daarbij laat Von Benda-Beckmann ook zien hoe lastig en complex de reconstructie van het lot van de acht onderduikers van het Achterhuis was.