Wendy Lower is een Amerikaanse historicus die zich vooral bezighoudt met de Holocaust. Internationaal verwierf ze faam met een lijvige en fascinerende studie over de rol van vrouwen tijdens de holocaust. Dat boek, Hitlers Furiën, is een grondig, baanbrekend en ook nog uitstekend geschreven boek. Voor wie in het onderwerp is geïnteresseerd is Hitlers Furiën zonder twijfel een 'must read'. Valt het onderwerp buiten uw belangstelling? Lees dat boek dan toch, het vergroot uw kennis en het tilt uw interesse naar een ander niveau.

Wendy Lower heeft onlangs een nieuw boek gepubliceerd. Minder lijvig dan Hitlers Furiën, maar zeker niet minder fascinerend. In augustus 2009 kreeg Lower van twee journalisten een foto te zien die op 13 oktober 1941 genomen zou zijn in Miropol (Oekraïne). Het is een fotografische weergave van de 'Holocaust by the bullet', teruggebracht naar microniveau en naar een werkelijkheid van slechts één seconde. De foto geeft een indringend beeld van hoe de Duitsers in samenwerking met lokale helpers tijdens de oorlog Joden executeerden in de Oekraïne. Op de foto zie je twee Duitsers, aan de uniformen te zien geen SS’ers, drie lokale handlangers en een vrouw die aan de rand van een ravijn hand in hand staat met een jongetje. De fotograaf heeft afgedrukt op het moment dat de vrouw wordt doodgeschoten door een van de handlangers. De jongen werd waarschijnlijk niet doodgeschoten, maar levend begraven in het ravijn. Dat was een gangbare praktijk bij dit soort massa-executies. Als Lower de foto uitvergroot en met meer licht bestudeert, blijkt dat de vrouw nog een kind in haar armen heeft. In haar boek beschrijft en duidt Lower de foto op een manier die in eerste instantie sterk doet denken aan zoals Hans Aarsman dat met grote regelmaat in de Volkskrant doet.

Hoewel de Tweede Wereldoorlog wellicht de meest gefotografeerde oorlog is, zijn er volgens Lower van de 'Holocaust by the bullet' niet veel foto’s bewaard gebleven, althans foto’s waarop het daadwerkelijk moorden is vastgelegd. Volgens Lower zijn er hooguit twaalf foto’s bekend. Dat geringe aantal is vooral het gevolg van het feit dat het fotograferen van deze grootschalige moordpartijen verboden was De nazileiders wilden voorkomen dat beelden van de moord op Joden gebruikt zouden worden in de propaganda tegen de nazi’s. Er werd zelfs in Hitler-Duitsland een SS’er aangeklaagd omdat hij zich bij het doden van Joden schuldig had gemaakt aan het maken van foto’s. Volgens de toenmalige moraal en wetgeving werd hij voor het tweede feit veroordeeld. Dat er weinig foto’s zijn gemaakt, is een constatering die Lower moeilijk staande kan houden. We weten immers dat er tot op heden weinig foto’s bekend zijn, maar we weten niet of er inderdaad slechts heel weinig foto’s zijn gemaakt. Lower gaat er ook zonder meer van uit dat de vrouw en de twee kinderen een gezin vormen. Ook dat is een tikje voorbarig. Dat weten we immers niet zeker.

Lower raakt geïntrigeerd door de onvermijdelijke wie- wat- en waaromvragen. Wat is er precies gebeurd rond en op 13 oktober 1941. Wie zijn de drie slachtoffers en wie zijn de vijf daders? Wie is trouwens de fotograaf en waarom heeft hij deze foto gemaakt? Wie de twee Duitsers op de foto zijn is bekend. Na de oorlog deed een collega van deze grenswachters namelijk aangifte. Een van de twee werd niet opgespoord en de ander moest zich in 1969 (!) voor de rechter verantwoorden. Hij ontkende alles en werd vrijgesproken wegens gebrek aan bewijs. Lower vindt wel familieleden van hem, maar die weigeren met haar te praten. De identiteit van de drie slachtoffers heeft ze niet kunnen achterhalen, ondanks grondig dossieronderzoek, vele gesprekken met tijdgenoten uit Miropol, fotovergelijkingen en zelfs forensisch onderzoek op de plaats delict. Lower heeft wel vermoedens, maar die liggen mijlenver verwijderd van zekerheid. De fotograaf is wel bekend. Het is de Slowaakse soldaat Lubomir Skrovina, een man die de oorlogsmisdaden van de nazi’s wilde vastleggen. Ook van de massa-executies in Miropol blijkt hij nog een viertal foto’s te hebben gemaakt. Lower vindt ze in het archief van de veiligheidsdienst in Praag. Op een van die vier foto’s is te zien dat er in het ravijn vele tientallen doodgeschoten Joden liggen. Met de drie handlangers liep het niet goed af, gelukkig maar zal menig lezer denken. Twee van de drie werden geëxecuteerd en één kreeg een gevangenisstraf opgelegd. Lower besteedt ook uitgebreid aandacht aan dit soort handlangers van de nazi’s. Velen werden na de oorlog vermoord of berecht en daarna opgehangen.

Het ravijn is een gedetailleerd verslag van een zoektocht naar duidelijkheid over een net zo afschuwelijke als intrigerende foto. Op basis van interviews, dossiers, rechtbankverslagen en zelfs forensisch onderzoek reconstrueert Lower de gebeurtenissen kort voor, tijdens en na 13 oktober 1941. De antwoorden, de bevindingen en de witte vlekken plaatst ze tegen de achtergrond van de Holocaust en de uitroeiing van Joden in Miropol. Op die manier ontstijgt haar boek het niveau van microgeschiedenis.

Het ravijn is een fraai voorbeeld van grondig multidisciplinair onderzoek met een goed geschreven en onthutsende reconstructie als resultaat. Het is net als Hitlers Furiën een boek dat je bij de strot grijpt. Vooral hoofdstuk 3 (De Aktion: de Duitse moordenaars) is aangrijpend. Het is bijzonder knap hoe Lower aan de hand van slechts één foto een bijzonder indringend beeld weet te schetsen van het treurige lot van Joden in Miropol en daarmee eigenlijk van de vele andere steden en gebieden waar Joodse families door Duitsers werden afgeslacht. Een absolute aanrader.