Ook al hebben Robin van Persie, Jules Deelder, de V&D en de fonetische uitspraak van Pythagoras niets te maken met Auschwitz, toch komen deze onderwerpen in het nieuwe boek van kunstenaar en publicist Hans Citroen (1947), getiteld ‘Auschwitz (en andere verhalen)’, allemaal aan bod. De kern van de publicatie wordt gevormd door verhalen over het concentratie- en vernietigingskamp in Polen, maar tussendoor brengt de auteur ter sprake wat hem allemaal nog meer bezighoudt.

Met een Joodse grootvader die Auschwitz overleefde en een Poolse echtgenote die in het gelijknamige Poolse stadje heeft gewoond, speelde de locatie altijd al een rol in het leven van de schrijver. Als kind maakte hij ooit een krijttekening van het kamp. Daarop was een door prikkeldraadhekken omheind kaal terrein te zien met houten barakken en gele dampen die uit de grond kwamen. Op de achtergrond prijkte een schoorsteen. Nadat de tekening onder ogen kwam van zijn opa, moest de jongen zich bij hem melden. In zijn kantoortje vertelde hij alles over zijn kamptijd aan zijn kleinzoon, die inmiddels oud genoeg was om ingewijd te worden over de gruwelen van Auschwitz. "Die tekening lijkt niet", zo sprak hij zijn kleinzoon corrigerend toe. "De gebouwen waren van baksteen en er stonden loodsen waar de gevangenen overdag moesten werken. Auschwitz was een stad. Er waren winkels, een ziekenhuis, noem maar op, er was daar zelfs een bordeel, voor de Duitsers uiteraard."

Echtgenote Barbara Starzyńska, die in 2010 overleed, had een heel andere beleving van Auschwitz dan haar man en zijn grootvader. Zij groeide op in de stad die in het Pools Oświęcim heet. In de zomer picknickten ze langs de rivier de Soła op een steenworp afstand van de villa van kampcommandant Rudolf Höss. Op school kregen zij en haar leeftijdsgenootjes de communistische versie van de geschiedenis te horen, waarbij Auschwitz geen vernietigingskamp voor Joden was, maar een door het Rode Leger bevrijd fascistisch kamp voor Poolse gevangenen. Voor haar was er een duidelijk onderscheid tussen de stad waar zij en haar familie leefden en het kamp. Deze tegenstelling – tussen stad en kamp – vormde de rode draad in het in 2011 gepubliceerde boek van Citroen en Starzyńska, getiteld ‘Auschwitz-Oswiecim, Oswiecim-Auschwitz’. Aan de hand van foto’s tonen ze in dit openbarende en fascinerende boek aan hoe nauw de stad en het kamp met elkaar verbonden waren en zijn. Grote delen van het kamp werden na de oorlog in gebruik genomen door de Poolse bevolking en ver buiten de tegenwoordige herdenkingsplaats en het museum bevinden zich bouwwerken die gerelateerd zijn aan het kamp.

In Citroens nieuwste boek zijn verschillende interessante passages overgenomen uit dit werk uit 2011. Dat is niet overbodig, want deze publicatie is alleen nog maar tweedehands te verkrijgen en meestal niet voor een schappelijke prijs. Ook is er tekst overgenomen uit het boek ‘Auschwitz-die Judenrampe’, dat Hans Citroen alleen schreef en in 2016 bij uitgeverij Verbum verscheen. Deze titel is nog steeds bij de (online) boekhandel verkrijgbaar en vertelt over het perron buiten het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau dat in gebruik was voordat er een zijspoor werd aangelegd tot in het kamp. Ook deze publicatie droeg veel bij aan de kennis over het vernietigingskamp. Voor wie beide boeken niet gelezen heeft, biedt dit nieuwe boek uitkomst. Het bevat onder andere verschillende getuigenissen van bewoners van Oświęcim die herinneringen ophalen aan de bezettingsperiode. Een man die indertijd werkte in een werkplaats vlakbij de villa van commandant Höss haalt bijvoorbeeld herinneringen op aan de beruchte SS’er. "Die vrouw van Höss, dat was een pokkenwijf", zo tekent Citroen op uit de mond van de Pool. "Maar die Höss viel wel mee. Hij hield wel van een geintje."

Met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog brengt de schrijver ook enkele andere onderwerpen ter sprake. Zo schrijft hij over de teloorgang van Jan Campert als verzetsdichter en over de affaire Aantjes. De overige verhalen die tussendoor voorbij komen – volgens de auteur zelf "te pas en te onpas" – hebben onder andere te maken met voetbal, kunst, Rotterdam en het persoonlijke leven van de schrijver. Het is weliswaar wat merkwaardig om in een boek dat voor een groot deel gaat over Auschwitz te lezen over hoe voetbalanalist Johan Derksen het voetbaltalent van de jonge Robin van Persie volkomen onderschatte, maar tegelijkertijd zorgen deze en andere ‘columnachtige’ intermezzo’s voor wat luchtigheid in een boek over een zwaar thema.