Voor veel Nederlanders betekende de capitulatie van Duitsland het einde van een zwarte periode gekenmerkt door vervolging, onderdrukking, vernedering, angst, wantrouwen, honger, leed, ellende, ziekte en dood. Daar kwamen dagen vol van uitzinnige vreugde, feesten en explosies van positiviteit voor in de plaats. Dat gold niet voor iedereen en dan doel ik niet op de vele collaborateurs voor wie de bevrijding het begin was van een ellendige tijd. Nee, ik bedoel de nabestaanden van de mannen, vrouwen en kinderen die op de dag van de bevrijding of kort daarna op een gewelddadige wijze hun leven verloren. Het verhaal van de doden op de Dam in Amsterdam is bekend. Terwijl duizenden mensen op de Dam uiting gaven aan hun vreugde over de bevrijding, openden Duitse militairen het vuur en schoten 32 mensen dood.

Minder bekend is dat op tal van plekken in Nederland minstens 160 Nederlanders het leven lieten. De meeste van die verhalen zijn wel ergens beschreven, bijvoorbeeld in dagboeken, kranten en in publicaties van regionale geschiedschrijvers. Tot op heden was over dit thema geen slachtofferoverzicht beschikbaar en was er ook geen studie aan dit onderwerp gewijd. Deze kleine leegte in de geschiedschrijving van Nederland tijdens de bevrijdingsdagen is nu voor een groot deel opgevuld door journalist en cultuurwetenschapper Marjolein Bax. In maart 2020 verscheen haar boek "Een wrang feest". Onder deze intrigerende titel presenteert zij verhalen over de slachtoffers die kort na de bevrijding in Nederland vielen, zowel Nederlanders als Duitsers. Ze reconstrueert de fatale gebeurtenissen op basis van krantenartikelen, archieven, brieven, dagboeken, interviews met nabestaanden en het werk van regionale geschiedschrijvers.

Het boek bevat tal van treurige en indrukwekkende verhalen van slachtoffers en nabestaanden. Dat geldt bijvoorbeeld voor het verhaal van Marten Mobach. Tijdens de bezetting werkte hij in Westbroek (Utrecht) als agent voor de staatspolitie. Die organisatie stond onder nationaalsocialistische leiding – Bax noemt dat feit helaas niet – maar dat houdt niet in dat ook elke agent volop het belang van de bezetter diende. Mobach deed dat in ieder geval niet en steunde actief het plaatselijk verzet. Op 5 mei tijdens een bevrijdingsfeest in Westbroek ontstond een gewapend treffen tussen Duitsers en het verzet. Hierbij werden zes verzetsstrijders, drie burgers en twee Duitsers gedood. Deze dramatische gebeurtenis tijdens de euforie van een bevrijdingsfeest heeft Mobach zijn leven lang achtervolgd. Hetzelfde geldt voor Nel van Bemmel-Brunt. Op de dag van de bevrijding zong ze samen met haar broer het Wilhelmus. Kort daarna werd hij door de Duitsers doodgeschoten. Op 4 mei is Nel altijd aanwezig bij de dodenherdenking, maar het Wilhelmus heeft ze nooit mee kunnen zingen. Dit zijn slechts twee willekeurige voorbeelden uit de koffer vol verhalen die Bax ons presenteert. Zij heeft die verhalen overtuigend opgeschreven in een zakelijke stijl maar wel zodanig geformuleerd dat je als snel denkt: hoe gaat dit verder en hoe loopt het af?

Bax benadrukt dat dreiging, angst, vreugde, onzekerheid, chaos, overmoed en onduidelijkheid de voedingsbodem waren voor tal van ongelukkige incidenten tijdens de schemerperiode tussen laatste dagen van de bezetting en de eerste dagen van de bevrijding. De onvermijdelijke schuldvraag gaat zij echter uit de weg. Het is natuurlijk makkelijk om de Duitsers en hun handlangers de schuld te geven van de gebeurtenissen tussen 4 en 8 mei, maar dan ga je wel voorbij aan de rol van de Binnenlandse Strijdkrachten. Meer dan eens traden leden van de BS provocatief op waarbij zij hun boekje ver te buiten gingen. Bax waagt zich daarom niet aan de schuldvraag. Daar is de zaak volgens haar te complex voor. In haar ogen was er vaak sprake van een tragische samenloop van omstandigheden en speelden bij zowel de bezetter als de Binnenlandse Strijdkrachten emoties als wraak, teleurstelling en angst een grote rol. Dat zal ongetwijfeld zo zijn, maar dat neemt niet weg dat je als onderzoeker en schrijver je werk meer diepgang geeft als je verder gaat dan de constatering dat de schuldvraag complex is.

Bax blijft ook een beetje in gebreke als het gaat om de analyse van overeenkomsten en verschillen tussen de incidenten. Zijn er patronen aanwijsbaar en wat is de mogelijke betekenis van die patronen? Of als er geen sprake is van patronen, welke verklaring kun je daar dan voor geven? Bax gaat niet of hooguit summier op dat soort vragen in. Had ze dat wel gedaan, dan had zij haar boek een extra kwaliteitsdimensie gegeven.

Bax eindigt haar boek met een hoofdstuk waarin alle slachtoffer kort worden besproken. Buiten het feit dat zo’n uitgebreide slachtofferlijst op zich al indrukwekkend is, vind ik het zelf prettig om dit boek te beginnen met het lezen van juist dat laatste hoofdstuk. Het maakt mij namelijk nieuwsgierig naar meer terwijl ik wel al een voorlopig beeld heb van wat mij te wachten staat. Ik snap dat Bax haar boek niet wilde openen met zo’n overzicht, maar mijn advies is om toch eerst het laatste hoofdstuk te lezen.

"Een wrang feest" opent met een prettig geschreven voorwoord van Ad van Liempt. Ik neem aan dat de schrijfster en de uitgever daar belang aan hechten. Op zich kan zo’n voorwoord een waardevolle toevoeging zijn, maar dat is hier niet het geval. Eigenlijk voegt het weinig tot niets toe aan de kwaliteit van het boek. Als verhalende geschiedenis staat het boek stevig, ook zonder dat voorwoord.

Helaas heeft Bax niet de moeite genomen om een register te maken en dat betekent dat haar boek minder geschikt is als opzoek- en naslagwerk. Zo lees ik in haar laatste hoofdstuk de naam van Willem Cieraad, op 7 mei 1945 doodgeschoten tijdens het schietincident op de Dam. Die naam is om verschillende reden voor mij van belang, maar informatie over deze man even snel opzoeken, is zonder register erg lastig. Jammer. Overigens ontbreekt bij de noten soms een paginaverwijzing. Dat is jammer dat bemoeilijkt immers het zoeken naar meer informatie over de zaak of persoon waar de noot naar verwijst.

Het is aan Marjolein Bax te danken dat de treurige verhalen van de min of meer vergeten naoorlogse slachtoffers uit het vergeetboek zijn opgehaald. Los van elkaar zijn die verhalen hooguit een voetnoot in de geschiedschrijving van Nederland van vlak voor en kort na de bevrijding. In samenhang en geplaatst in de context van de chaotische dagen kort voor en na de Duitse capitulatie overstijgen de verhalen de grenzen van de microgeschiedenis en dat geeft "Een wrang feest" een duidelijke meerwaarde. Alleen daarom al is "Een wrang feest" een belangrijk boek dat ik kan aanraden aan iedereen met belangstelling voor kleine geschiedenissen over Nederland en de Tweede Wereldoorlog.