Gedurende de eerste oorlogsmaanden verschenen verschillende kookboekjes. Daaronder ‘Ons dagelijks brood: goede maaltijden in oorlogstijd’, een "boekje [dat] werd samengesteld toen de donkere oorlogswolken zich aan de kim samendrongen; het is verschenen nadat het onweer boven ons land was losgebarsten." Achterin het boekje een bon om wijzigingen in de recepten te ontvangen wanneer ingrediënten "door distributie of andere oorzaken" niet meer beschikbaar zijn.

Het is tegenwoordig met de beschikbaarheid van ingrediënten van over de hele wereld maar moeilijk voor te stellen dat 80 jaar geleden voedsel ‘op de bon’ was. Het distributiesysteem was niet bedacht door de Duitse bezetters, maar was al ingesteld in 1939, in de aanloop naar de oorlog in Nederland, en zorgde voor een eerlijke verdeling van voedsel. Geïmporteerde producten als koffie, thee, suiker en cacao waren beperkt leverbaar. En toen de oorlog uitbrak viel de aanvoer van dergelijke goederen vrijwel geheel weg. Voor een product als koffie kwam er al snel een surrogaat op de markt, meestal gemaakt van peulvruchten of gerst. Dit werd zo populair dat in 1941 zelfs het surrogaat op de bon ging! Maar ook in eigen land geproduceerde aardappelen, granen, vlees en melk waren op de bon.

Het voedseldistributiesysteem was één van de lessen die men had getrokken uit de voedselcrisis tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen slechts twintig jaar eerder. En het distributiesysteem was een succes. Met uitzondering van de Hongerwinter, die zich vooral afspeelde in het westen van het land, heeft Nederland in de Tweede Wereldoorlog geen echte hongersnood gekend. En dat is voor een belangrijk deel te danken aan de voedseldistributie. Maar ook aan de creativiteit van de huisvrouwen die met minder middelen en in tijden van brandstofschaarste toch elke dag een maaltijd op tafel wisten te zetten.

Manon Henzen van het Nijmeegse historisch kookatelier eet!verleden schreef ‘Koken in oorlogstijd – Creatief en gezond koken in de jaren ‘40’, een bundeling van recepten uit de oorlogsjaren. Met 30 recepten laat Henzen niet alleen zien hoe mensen destijds een voedzame maaltijd konden verzorgen, maar laat ze tegelijkertijd de hedendaagse lezer kennismaken met ‘oorlogseten’. Elk recept wordt ingeleid met een kort stukje historisch perspectief, zoals bij de broodkoekjes, gemaakt van oud brood, die al voorkomen in Nederlandse kookboeken uit de zeventiende en achttiende eeuw. Of bij gehakt, gemaakt van… oud brood.

Uitdagender wordt het bij de tong met zure saus en dan wordt er geen vis bedoeld, maar de tong van koeien of varkens. Vroeger werd dit al als een delicatesse gezien, terwijl de meeste mensen er tegenwoordig van gruwelen. Daarmee biedt het kookboekje ook een interessante blik terug naar een tijd waarin alle delen van een dier werden gebruikt. Van kop tot organen en het bloed. De tong met zure saus is misschien wel het vreemdste gerecht voor de moderne eter, al is de gestoofde dakhaas natuurlijk bizar te noemen. Overigens heeft Manon Henzen hier de kat vervangen door konijn. Gelukkig maar, al is het gerecht wellicht minder geschikt als kerstmaaltijd.

Het boekje is opgedeeld in zes delen van vijf recepten, waarin de verschillende aspecten van het koken in oorlogstijd aan de orde komen. Zo bevat het recepten voor ‘eten uit de stal’, ‘eten uit de pan van gisteren’ en ‘eten uit het wild’. In de laatste categorie geen hert of everzwijn, maar gestoofde zuring en paddenstoelenkotelet. Sommige recepten zouden in een modern kookboek voor vegetariërs of veganisten niet misstaan, zoals de bonendip en de krachtrondjes (met kaas). Tussen de sets van vijf recepten vindt de lezer korte toelichtingen over bijvoorbeeld toenmalige voedingsadviezen, sluikhandel en brandstofbesparing.

‘Koken in oorlogstijd’ is een leuk en onderhoudend boekje. Voor de thuiskok die niets weggooit en voor de eter die geïnteresseerd is het dagelijkse leven in de oorlog. Voor ieder wat wils. Intussen waag ik mij aan de tuinderspannenkoek, een soort stampotkoek van restjes aardappelen en groenten. De theesurprise laat ik graag over aan de echte avonturier…