Voor de Tweede Wereldoorlog werden in heel Nederland bijna veertigduizend huizen door ruim honderdduizend Joodse landgenoten bewoond. Een redactie onder leiding van Frits Rijksbaron wil de herinneringen aan deze mensen en hun cultuur bewaren in de vorm van een boekenreeks over voormalige ‘Joodse huizen’. Met het verschijnen van ‘Joodse huizen 3’ – deel 1 en 2 verschenen in 2013 en 2015 – bevat dit papieren monument nu een kleine tachtig verhalen uit bijna dertig steden.

In de nieuwe bundel stellen de auteurs veel in het werk om aan de hand van archiefonderzoek, krantenartikelen, (eigen) herinneringen en mondelinge en schriftelijke overlevering iets van de (voor)oorlogse sfeer in Joodse gezinnen voelbaar te maken. Sommigen, zoals Esther Göbel, schreven al eerder voor de reeks. Naast verhalen over Amsterdam, bevat dit deel ook bijdragen uit ‘nieuwe’ steden als Tilburg, Utrecht, Gouda en Middelburg. Vaak gaat het over Duits-Joodse vluchtelingen, die in de jaren dertig in Nederland een veilig heenkomen zoeken – net als in onze tijd mensen uit oorlogsgebieden overal ter wereld naar Europa proberen te komen.

Zo lezen we over de Duits-Joodse wiskundige Ludwig Otto Blumenthal (1876-1944), die na zijn vlucht uit nazi-Duitsland kort voor de Duitse bezetting met zijn gezin in Utrecht neerstrijkt. Van april 1941 tot april 1942 wonen ze in de Frederik Hendrikstraat 15 nabij het deftige ‘voor Joden verboden’ Wilhelminapark. Dat is om de hoek bij de privéwoning van Anton Mussert op de Maliebaan, het toenmalige machtscentrum van de NSB. Als de Duitsers de woning vorderen, moeten de Blumenthals binnen een paar uur het veld ruimen. Ze zullen de oorlog niet overleven. En gediplomeerd poosjer (ritueel slachter) Levij van Collem (1880) biedt in 1941 het gezin Schenkolewski onderdak in zijn grote huis op de Lange Groenendaal 38 in Gouda: met hun jonge kinderen, Mirjam en Moses, zijn ze uit Duitsland gevlucht. Op een dag in 1943 zijn ze allemaal weg, de Van Collems en de Schenkolewski’s. Op de leeggeroofde Lange Groenendaal 38 herinnert alleen nog een gebedsrolletje aan de ‘over nacht’ verdwenen bewoners.

In verhalen over huizen en hun bewoners passeren doorgaans veel personen en gebeurtenissen de revue. Schrijvers van zulke huizenverhalen moeten de lezer in kort bestek door allerlei details over familieachtergrond en leefomstandigheden heenloodsen en een pakkend, goedlopend verhaal vertellen. Met zijn mooie bijdrage over de familie Eisendraht uit de Bootenmakersstraat 108 in Zaandam slaagt vooral Erik Schaap daar goed in. Beeldend tekent hij de gespannen sfeer van de vooroorlogse jaren, als steeds meer Duits-Joodse vluchtelingen zich in de grote dokterswoning van de Eisendrahts verzamelen. Maar ook auteurs als Roald van Elswijk (Broerstraat 8 Appingedam), Xaviera Hollander (Stadionweg 17 Amsterdam) en anderen weten op aansprekende wijze over ‘hun’ huizen te schrijven.

Heel veel stilistische hoogstandjes bevat Joodse Huizen 3 niet. Maar de verhalen zijn boeiend genoeg om ook dit deel van Joodse Huizen erop na te slaan. Al was het maar om met het boek in de hand de locaties te bezoeken en zo de voormalige Joodse bewoners een eer te bewijzen - opdat hun geschiedenis niet vergeten wordt.