1942. Een bewogen oorlogsjaar in Nederland. Het jaar, waarin daadwerkelijk met de bouw van de Atlantikwall werd begonnen; het jaar ook van de arbeidsinzet; het begin van het verzet; en de conflicten binnen de NSB. Maar 1942 werd vooral gedomineerd door de Jodenvervolgingen. Aan dit thema is het derde deel in de serie ‘Leven in bezet Nederland - 1942. Oorlog op alle fronten’ voor een groot deel gewijd. Maar bij alle genoemde thema’s draait het vooral om dilemma’s.

Toen de werklozen ingezet werden voor arbeid in Duitsland, stonden de jonge mannen voor het dilemma dat ze hun gezinnen moesten achterlaten. De geruchten dat de achterliggende bedoeling van de bezetter was om de mannen naar het Oostfront te sturen versterkten de tegenzin om aan de oproepen gehoor te geven.

Bij de Jodenvervolging stonden vele mensen voor dilemma’s. Enerzijds natuurlijk de Joden. Door de Joodse Raad werd dringend geadviseerd om de bezetter te gehoorzamen, al werd wel geprobeerd vrijstellingen voor transport te krijgen. Wat aanvankelijk ook lukte, omdat de Duitse bezetter al vrij snel besefte dat niet alle Joden in één transport afgevoerd konden worden. De opstelling van de Joodse Raad kreeg overigens na de oorlog nog forse kritiek te verduren. Tegelijkertijd riepen sympathisanten de Joden op om geen gehoor te geven aan de oproep van de bezetter. Dat was makkelijk gezegd, maar waar moesten ze heen voor onderduik? De gedachte te moeten onderduiken riep ook heftige emoties op: kon je je kind achterlaten bij vreemden, en mocht je wel onderduiken als andere familieleden op transport gingen?

Anderzijds zagen ook de niet-Joden zich voor hun dilemma geplaatst: hielp men de Joden aan een onderduikplek of hield men zich liever afzijdig van die weerzinwekkende transporten? Het is een bekend feit dat een bevolking minder bereidwillig is om zich voor zijn medemens in te zetten, wanneer de samenleving onder druk staat van economische spanningen. De Nederlandse bevolking leed al onder de arbeidsinzet, de schaarste en de onberekenbaarheid van de bezetter, want maatregels veranderden voortdurend. Hoe verstandig was het dan nog om anderen in huis te nemen? Bij zijn onderzoek naar de afkerende houding van de niet-Joden tegenover de Jodentransporten, zijn hiervoor een aantal redenen aan te wijzen, aldus auteur Erik Schumacher. Nederlanders waren doorgaans gewend om gezag te accepteren en zich netjes aan de regels te houden; de massaliteit, waarmee de deportaties uitgevoerd werden, had een verlammende werking op de burgers.

Men had nooit eerder zoiets op een dergelijk grote schaal meegemaakt; bovendien werden de gevaren, volgens de auteur, zwaar overschat. Er was een allesoverheersende angst, gevoed door de zware straffen als executies van verzetsmensen, en ook van onschuldige burgers als represailles voor verzetsdaden. Daarbij voltrok de bezetter de straffen ook nog eens in het openbaar. De executies vormden weer een dilemma voor het verzet, al liet het zich daardoor niet tegenhouden. Het verzet vond plaats onder allerlei lagen van de bevolking en varieerde van persoonlijke hulp bij onderduiken tot verzet op grotere schaal als sabotage en overvallen op distributiekantoren. Van protestantse kerkgenootschappen, verenigd met de Rooms-katholieke Kerk in het Interkerkelijk Overleg, tot en met de communisten. Vooral de laatstgenoemden waren het actiefst en het felst in hun verzetsdaden.

De NSB zag zich voor het dilemma gesteld, wie het beste de partij kon leiden: Anton Mussert, die graag zag dat Nederland toch zijn zelfstandigheid behield, of Henk Feldmeijer, voorman van de Nederlandse SS, die Nederland liever zag opgaan in het grote Germaanse Rijk.

Dat de oorlog niet zo eenvoudig zwart-wit is, laat ‘Leven in bezet Nederland -1942. Oorlog op alle fronten’ duidelijk zien en ook toont het boek dat het geweten van mensen onder dergelijke moeilijke omstandigheden zwaar beproefd wordt. Erik Schumacher stelt aan de hand van dagboeken vast dat veel Nederlanders eerder op zoek waren naar de juiste instelling en dat ze zich schaamden voor hun lafheid dan dat ze zich bewust afzijdig hielden. De houding van de Nederlanders bleef overwegend anti-Duits, afgezien van de kleine groep die lid was van de NSB, is de mening van Erik Schumacher.

‘Leven in bezet Nederland -1942. Oorlog op alle fronten’ is een goed informatief en veelzijdig boek met unieke foto’s. Uitermate geschikt voor educatief gebruik of voor wie zich snel wil inlezen in de omvangrijke gebeurtenissen in de oorlogsjaren.