TracesOfWar heeft uw hulp nodig! Elke euro die u bijdraagt steunt enorm in het voortbestaan van deze website. Ga naar stiwot.nl en doneer!

De oorlog heeft geen vrouwengezicht

Titel: De oorlog heeft geen vrouwengezicht
Auteur: Svetlana Alexijevitsj
Uitgever: De Bezige Bij
Uitgebracht: 2016
Pagina's: 332
ISBN: 978-90-234-9952-7
Bijzonderheden: Oorspronkelijke Russische titel: U voiny ne zhenskoye litso (2008). Voor het eerst uitgebracht in 1985. Vertaald uit het Russisch door Jan Robert Braat.
Omschrijving:

Het leger is een mannenwereld. Door de geschiedenis heen zijn oorlogen voornamelijk uitgevochten door mannen, strategieën werden uitgedacht door mannen, troepen werden aangevoerd door mannen en hun ervaringen werden opgetekend door mannen. Toch hebben, met name tijdens de Tweede Wereldoorlog, grote aantallen vrouwen een bijdrage geleverd aan de oorlogsinspanning. In landen als Duitsland, de Verenigde Staten, Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie trokken honderdduizenden vrouwen een militair uniform aan, maar ze werden alleen in ondersteunende functies ingezet. Enkel in de Sovjet-Unie dienden vrouwen ook aan het front, in een grote verscheidenheid aan functies. Toch heeft de oorlog geen vrouwengezicht, zo betoogt Svetlana Alexijevitsj (1948). De Sovjetideologie en de manier waarop de Sovjetoverheid de herinnering aan de oorlog vormgaf, zijn een belangrijke oorzaak hiervan. Het enorme slachtofferaantal werd decennialang verbloemd, de oorlog kreeg een mythisch karakter en er werd vooral aandacht gevestigd op de uiteindelijke overwinning en de roemrijke prestaties van de Sovjetsoldaten. Het menselijke, het persoonlijke werd uit de oorlog gehaald. Als er al individuen werden belicht, dan waren dat mannen.

Veertig jaar geleden besloot de Wit-Russische onderzoeksjournalist Alexijevitsj om deze conventie te doorbereken en de persoonlijke verhalen van vrouwelijke oorlogsveteranen op te tekenen. "Alles wat we weten over de oorlog weten we via mannen", schrijft ze. "We zitten vast in mannenvoorstellingen en mannengevoel over de oorlog. In mannenwoorden. Vrouwen zwijgen." Als vrouwen al spraken, dan "hanteerden ze de mannelijke norm". Dat heeft volgens Alexijevitsj een eenzijdig beeld opgeleverd: "Vrouwenverhalen zijn anders, gaan over iets anders. Een vrouwenoorlog heeft eigen kleuren en geuren, eigen belichting en gevoelsdimensie. Eigen woorden. Zonder helden en onwaarschijnlijke wapenfeiten, gewoon met mensen die iets onmenselijk menselijks hebben verricht." Omdat een dergelijk onverbloemd exposé botste met de officiële visie op de oorlog, kreeg Alexijevitsj het aan de stok met de censuur. "U vernedert de vrouw met uw primitief naturalisme", zo benadrukte een van de censoren. "U onttroont onze oorlogsheldin." De afwezigheid van heroïek was onaanvaardbaar en Alexijevitsj werd verweten "het vuil van de oorlog" te laten zien.

Het manuscript bleef geruime tijd op de planken liggen en werd pas in 1985, ten tijde van Gorbachevs glasnost, gepubliceerd, en wel in grote oplage. Het was Alexijevitsj' eerste boek. De opzet, historische gebeurtenissen schetsen aan de hand van ooggetuigenverslagen, heeft ze in haar verdere oeuvre nog verscheidene malen toegepast. In 2015 kreeg Alexijevitsj de Nobelprijs voor de Literatuur "voor haar meerstemmige geschriften, een monument voor lijden en moed in onze tijd". Nadat De oorlog heeft geen vrouwengezicht in 1985 verscheen, werd Alexijevitsj overspoeld met brieven van vrouwelijke veteranen die wilden praten over hun ervaringen. Het einde van het Sovjetsysteem, en dus ook het verdwijnen van de censuur, betekende dat vrouwen zich vrijer konden uiten. Deze nieuwe interviews leidden uiteindelijk tot een uitgebreide herdruk, die in 2008 werd uitgebracht.

De vrouwen die door Alexijevitsj zijn geïnterviewd vormen een zeer divers gezelschap. Onder de geïnterviewden bevinden zich verbindingsofficieren, jachtvliegers, sluipschutters, chauffeurs, verpleegsters, partizanen, bakkers, artilleristen en vertegenwoordigers van diverse andere dienstvakken. Dat wat de veteranen Alexijevitsj hebben toevertrouwd varieert evenzeer. Soms is dat een relaas over het evacueren van gewonden onder vijandelijk vuur, andere keren zijn dat lichtkomische anekdotes over onbekendheid met militaire voorschriften. Het herleven van de oorlog valt velen van hen duidelijk zwaar, ze zijn selectief in wat ze bereid zijn te delen en bepaalde gebeurtenissen zijn – bewust of onbewust – uit het geheugen verdrongen. Vanuit een psychologisch oogpunt is het dan ook interessant wat de vrouwen precies vertellen, en wat ze zich het beste herinneren. Een sappeur noemt de landen waar ze doorheen getrokken is. "Er is weinig van overgebleven in mijn geheugen, ik heb vooral beelden onthouden van het reliëf van de doorgetrokken plaatsen. Zwerfkeien... Hoog gras... [...] Verwaarloosde bloemperken. Daar lagen altijd mijnen verstopt, Duitsers waren dol op bloemperken." Enkele gewondenverzorgers herinneren zich bovenal het geluid van lijf-aan-lijfgevechten. "Krakende botten, dierlijk gekrijs. [...] Bij een aanval loop ik met de soldaten mee, iets achter ze aan. [...] Ik zie alles van dichtbij... Mannen die elkaar overhoop steken. Elkaar afmaken. Afbreken."

Het resultaat is een aangrijpende bundel interviewfragmenten die de vrouwelijke oorlogsbeleving op openhartige, onopgesmukte wijze beschrijven. De verhalen zijn dikwijls akelig, maar menigmaal is er ook een lichte noot. De vraag rijst echter of de lezer daadwerkelijk inzicht heeft gekregen in de "eigen belichting en gevoelsdimensie" van vrouwelijke militairen. Alexijevitsj heeft de van oudsher onpersoonlijke en verdoezelende geschiedschrijving aangevuld met een openhartig boek waarin het individu een hoofdrol vervult, maar in hoeverre is dat individu nu echt vrouwelijk? De meeste dames die Alexijevitsj heeft geïnterviewd waren amper volwassen toen ze in dienst traden; destijds bevonden zich onder de beroepsmilitairen maar weinig vrouwen. Veel van de anekdotes gaan derhalve over jeugdelijke onschuld, naïviteit ten aanzien van oorlogvoering, onbekendheid met militaire procedures, triviale gedachtes en beslommeringen – uitspraken die net zo goed van jonge mannelijke rekruten afkomstig kunnen zijn geweest. We lezen over rokjes, haardracht, vrouwelijke hygiëne en de omgang met mannen, maar het is nog maar de vraag in hoeverre we nu werkelijk kennisnemen van een vrouwelijke gevoelsdimensie die onbeduidende verschillen overstijgt. Of oorlogvoering een handeling is waar mannen op fundamenteel andere wijze naar kijken, is een sociobiologisch vraagstuk waar De oorlog heeft geen vrouwengezicht geen overtuigend antwoord op geeft. Dat laat echter onverlet dat de interviewfragmenten een uniek en beklijvend inkijkje bieden in de gedachtes van vrouwelijke frontsoldaten.

Beoordeling: Uitstekend

Informatie

Artikel door:
Auke de Vlieger
Geplaatst op:
07-05-2016
Laatst gewijzigd:
13-05-2016
Feedback?
Stuur het in!

Afbeeldingen