In de serie Holocaust Bibliotheek van uitgeverij Verbum verscheen recent een nieuwe uitgave, een fotoalbum van Linda Schouten onder de tweetalige titel "De leegte van Auschwitz / The Emptiness of Auschwitz". Fotoboeken lenen zich nu eenmaal uitstekend om zonder al te veel kunstgrepen op de buitenlandse markt te worden gebracht. Ook het voorwoord van de fotografe is in het Engels opgenomen. Verder bestaat het boek uit zo’n 190 pagina’s met steeds één paginagrote foto, zonder ook maar enige verdere toelichting of omschrijving. Wat niet per se een gemis hoeft te zijn, want iedereen kent het adagium ‘A picture is worth a thousand words’. Een mooi gezegde, dat natuurlijk door fotografen en uitgevers met grote graagte wordt aangevoerd of waarbij vanuit die filosofie wordt geredeneerd bij de presentatie van een boek. Waarbij de gedachtegang dus nogal eens is dat foto’s voldoende zijn om het verhaal dat men wil vertellen volledig tot leven te brengen.

Het voorwoord in dit fotoboek lijkt op die gedachte te zijn gebaseerd. Ter illustratie de integrale tekst van het voorwoord, zoals al opgemerkt de enige tekst die het boek van 200 pagina’s omvat.

Veel van de foto’s zijn behoorlijk gedetailleerd van karakter en hebben een hoog abstract karakter. Voor wie van dit soort foto’s houdt, is het boek een lust voor het oog. Een afbeelding met prachtige kleurschakeringen, waarin de langzaam afbladderende verf is te herkennen van wat ooit een blauwgrijze deur met donkergrijze verbindingsstukken moet zijn geweest. Zwartgebladerde stangen tegen een lichtgele achtergrond, die harmonieus van links naar rechts over de bladzijde lopen, als ware het kromgetrokken notenbalken. De stam van een berkenboom waarvan de kenmerkende witte bast in de minderheid is geraakt en daardoor een nog net herkenbaar mozaïek van donderbruine en vaalwitte vlakken is achtergebleven. Een foto van de lucht waarop te zien is dat de strakke donderblauwe achtergrond steeds meer weggedrukt gaat worden door een grote wolkpartij, die voor het grootste deel onschuldig wit is, maar waar aan de onderkant de donkere tinten zich dreigend aandienen. Een detailopname van een weg, die uit grote, wit uitgeslagen stenen met grillige afmetingen is opgebouwd en waar zowel de ruimte tussen de stenen als het plaveisel zelf steeds meer met mos begroeid worden.

Enorme bundels staaldraad die in een wirwar langs een bakstenen muurtje naar beneden lopen en aan de onderkant vastzitten aan grote stukken beton. Een naar beneden lopende bakstenen wenteltrap, waar elke steen in de loop der decennia een eigen kleur heeft aangenomen en waar allerlei onkruid kans heeft gezien zich door de stenen heen een weg naar boven te groeien. Een blik door een gietijzeren raam in een kamer die overduidelijk al lang leeg staat en waar op de muur door het overdadige zonlicht fraaie schaduwlijnen van verschillende gietijzeren ramen worden geprojecteerd. Een groot aantal dekens, de meeste met erg vale kleuren en tussendoor een enkel kleed dat de oorspronkelijk tint behoorlijk heeft weten vast te houden, uiteen gespreid zodat ze de gehele vloer bedekken en men zich in een Turks gasthuis waant. De hoek van een kamer met betonnen muren, waarvan de vloer en de beide wanden verschillende grijstinten hebben en de raakvlakken van de drie onderdelen een afstekende, witte cementlijn laten zien, wat een Rothko-achtige schildering oplevert. Een houten muur of tafelblad, waarin het bruine lijnenwerk onderbroken wordt door twee lichtgele knoesten. En nog veel meer van dit soort foto’s, in allerlei variaties. Ze zouden overal ter wereld genomen kunnen zijn. De kans dat je met deze foto’s de jonge generatie bereikt moet niet al te hoog worden ingeschat.

Maar er zijn in het boek ook beelden die herkenbaar zijn. De beelden die in geen enkele reportage over Auschwitz ontbreken van de spoorweg die onder het karakteristieke toegangsgebouw doorloopt en daarna twee aftakkingen kent om mensen snel uit te laten stappen. De stapel schoenen, laarzen, brillen, tassen, koffers, blikken Zyklon B, rieten manden en kinderschoentjes, die we ook kennen van zo vele boeken over Auschwitz. Het beeld dat nooit ontbreekt van een Israëlisch vlaggetje dat door een bezoeker als triomferend teken bovenop een stapel puin is geplaatst. Of de lange rij kiezelstenen die op de rails zijn gelegd waarover in de oorlogsjaren bijna dagelijks de treinen uit heel Europa kwamen binnengerold. Sfeerbeelden van de lege barakken en kamers, van de gore toiletten en douches, van een haak aan een balk die onheilspellend afsteekt tegen een heldere hemel. Ook de foto van het bosperceel, als schrijnend contrast met de ruwe werkelijkheid als men zich 90 graden omdraait. Een aantal foto’s van de ruwe blauwgrijs-gestreepte pakken, eentje met een roze driehoekje.

Maar klopt het? Zegt een foto meer dan duizend woorden? Vertellen tweehonderd foto’s een heel verhaal? Kennis is eigenlijk een onontbeerlijk hulpmiddel om foto’s goed te kunnen interpreteren. Voor film trouwens ook. Het is een koud kunstje om aan de hand van foto en filmmateriaal dat helemaal niets met elkaar te maken heeft een goed lopend verhaal te maken. Zou iemand zonder enige historische kennis over de Tweede Wereldoorlog, over de Holocaust en over de prominente plaats die Auschwitz-Birkenau daarin innam, op basis van deze foto’s het verhaal kunnen reconstrueren? Al is het maar gedeeltelijk? Het valt te betwijfelen. Natuurlijk zijn er genoeg beelden die de onmiskenbare indruk achterlaten dat het hier niet pluis is geweest. Maar het verhaal erachter en de gruwelijke aantallen, ze blijven verborgen. Kennis is echt onontbeerlijk om de foto’s te begrijpen. Het is een fotoboek, maar enige tekst en uitleg bij de foto’s, via een inleidend hoofdstuk of via kille statistieken, zouden niet misstaan hebben. Ze zouden de gruwelijke wereld achter de beelden voelbaar hebben gemaakt. Linda Schouten had er goed aan gedaan de fotoboeken van Hans Citroen er even bij te pakken, die zijn foto’s van Auschwitz en omgeving wel rijkelijk voorziet van tekst met de historische context. Zijn boeken zijn daardoor niet slechts kunstboeken, maar documenten geworden. Dat was Schouten nastreefde, maar welk doel niet is gehaald.

De fotografe spreekt verder over ‘esthetische vormgeving’ en ‘bijna getekende beelden’. Wat zij blijkbaar als een van de betere aspecten van haar foto’s beschouwt, kan voor velen echter gezien worden als het enige punt van kritiek op haar fotografie. De esthetische vormgeving lijkt vooral te bestaan uit het veelvuldig gebruik van een simpel trucje uit het assortiment van Photoshop en het ophalen van de kleuren om grote kleurcontrasten te bereiken. Dat laatste is prima gelukt, maar dat simpele trucje hebben haar foto’s echt niet nodig. Ze doen er zelfs afbreuk aan omdat ze suggereren dat we te maken hebben met een enthousiaste amateurfotografe die een nieuw kunstje heeft ontdekt. Haar foto’s zijn al beeldend genoeg, hebben de juiste kadrering, een hoge artistieke waarde en zijn sprekend genoeg om het verhaal, mits dus voorzien van wat verhelderende tekst, te vertellen.