Op een van de foto’s in het rijk geďllustreerde boek "De Hollandsche Schouwburg. Theater. Deportatieplaats. Plek van Herinnering", dat in 2013 onder redactie van historici Frank van Vree, Hetty Berg en David Duindam verscheen, zien we Greetje Velleman staan. Een Joods Amsterdams meisje op de binnenplaats van de Hollandsche Schouwburg op de Plantage Middenlaan in Amsterdam. Ze lacht en zwaait naar haar schoolvriendin Lydia Riezouw, die haar vanuit haar bovenwoning op de Plantage Kerklaan fotografeert. Greetje is een van de tienduizenden Joden die de nazi’s tussen juli 1942 en november 1943 in de Hollandsche Schouwburg vlakbij Artis opborgen, om Nederland "Judenrein" te maken.

Hier in het hartje van de levendige Amsterdamse Plantagebuurt werden in totaal minstens 46.000 mannen, vrouwen en kinderen - bijna de helft van alle in de Tweede Wereldoorlog vermoorde Nederlandse Joden, gemiddeld vijf dagen onder erbarmelijke omstandigheden door al dan niet dronken Duitsers en Nederlandse collaborateurs vastgehouden, alvorens in veewagons te worden gedeporteerd. Via doorgangskamp Westerbork of concentratiekamp Vught verdwenen ze naar vernietigingskampen in het Oosten. Meestal voorgoed. Greetje, noch de meeste van haar medegevangenen, keerden ooit terug.

Het maakt De Hollandsche Schouwburg tot een uiterst beladen plek en een betekenisvolle lieu de mémoire. Dat laatste vormt het onderwerp van de nog te verschijnen studie van historicus David Duindam, die het gebouw als herdenkingsplaats in internationaal perspectief plaatst. Dankzij een initiatief van het Joods Historisch Museum, de Hollandsche Schouwburg en de Universiteit van Amsterdam kunnen we nu alvast kennis nemen van de integrale geschiedenis van deze historische plek. In een aantal portretten van gezichtsbepalende figuren en thematische bijdragen vertellen twaalf (freelance) onderzoekers het verhaal van het gebouw vanaf zijn openstelling als theater in 1892 tot en met zijn inrichting als monument en plek van herinnering na de Tweede Wereldoorlog.

Die aanpak werkt. De geschiedenis van het gebouw als theater met grote namen als de beroemde theaterauteur Herman Heijermans (1864-1924), de vermaarde actrices Esther de Boer-van Rijk (1853-1937) en Heintje Davids (1888-1975) geeft tegelijk een tastbaar beeld van de sterk veranderende culturele, maatschappelijke en politieke ontwikkelingen in de eerste helft van de twintigste eeuw tot aan de Tweede Wereldoorlog en de anti-Joodse isolatiepolitiek van de Duitsers in de eerste jaren van de bezetting.

Als verzamelplek voor deportatie, dat cynische voorportaal van de dood, is De Hollandsche Schouwburg een zoveelste maar ook unieke illustratie van de Duitse vernietigingsideologie. De heldenrol van de Duits-Joodse zakenman Walter Süsskind, die vele Joden uit de 'Joodse Schouwburg' smokkelde en zo hun levens redde maar zelf niet overleefde, spreekt boekdelen, zoals zijn biograaf Mark Schellekens laat zien. Annemiek Gringold presenteert in haar bijdrage "Het gebouw der tranen. Zestien maanden verzamel- en deportatieplaats" bovendien enkele interessante nieuwe feiten.

De wordingsgeschiedenis van het gebouw als herinneringsplek in het derde deel van het boek laat weer eens zien dat het tot begin jaren zestig allerminst voor de hand lag, dat de Jodenvervolging een centrale plek kreeg in de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Hernieuwd antisemitisme onder de Nederlandse bevolking vlak na de oorlog, de strijd om het theater te behoeden voor nieuwe amusementsdoeleinden, de weifelende houding van een op nationale (en niet specifiek Joodse) herdenking gerichte Nederlandse overheid: het komt allemaal uitgebreid aan bod. Net als de diepe verdeeldheid in de Joodse gemeenschap in de jaren vijftig over de bestemming van het gebouw: sloop of behoud als plek van herinnering.

Die strijd werd pas in 1962 beslist, ten gunste van de laatste optie. Dat dat in hoge mate te danken was aan Sam de Wolff (1878-1960), sinds december 1946 voorzitter van het comité Hollandsche Schouwburg, beschrijft Evelien Gans in haar portret van deze marxist, zionist en Holocaustoverlevende. Dankzij zijn visionaire aanpak, vasthoudendheid en verbindende kracht kon de Hollandsche Schouwburg zich uiteindelijk tot een volwaardige herdenkingsplaats ontwikkelen. Voortaan zouden rouw en studie hier centraal staan – met steeds andere middelen en op steeds veranderende manieren, dat wel. Vandaag naderen we de Hollandsche Schouwburg als ‘theater van de herinnering': het verleden gepresenteerd als een 'theater voor iedereen, theater van uitsluiting, theater van onmenselijkheid, theater van herinneren en theater van namen’, zoals Hetty Berg in haar epiloog de volgende fase in het bestaan van dit oorlogsmonument schetst.

Met "De Hollandsche Schouwburg" slagen de auteurs erin het verhaal van een historische en dramatische plek op toegankelijke wijze te verbinden met de weerbarstige en soms droge naoorlogse herdenkings- en herinneringspraktijk. Dat levert een aansprekend publieksboek op, waarvan de fraaie vormgeving en de vele illustraties de aantrekkelijkheid nog eens verhogen.