Behalve "Het Achterhuis" van Anne Frank bereikte geen enkel ander Nederlands oorlogsdagboek van een Joods slachtoffer uit de Tweede Wereldoorlog wereldwijde bekendheid - op het werk van de Amsterdamse juriste en slaviste Etty Hillesum na. Als oudste van een Joods gezin kwam zij honderd jaar geleden in Deventer ter wereld; in november 1943 werd zij op negenentwintigjarige leeftijd in Auschwitz vermoord. De dagboeken en brieven die zij tussen 1941 en haar deportatie in september 1943 in Amsterdam en Westerbork schreef, vinden sinds het verschijnen van "Het verstoorde leven" (een eerste selectie uit haar werk uit 1981) een grote schare lezers. Talloos zijn inmiddels de nationale en internationale studies, publicaties en manifestaties over haar.

Hillesums werk (in 1986 als integrale wetenschappelijke editie onder de titel "Etty. De nagelaten geschriften van Etty Hillesum 1941-1943" bezorgd door Klaas A.D. Smelik, zesde herziene en aangevulde editie 2012) is dan ook een belangrijk historisch document. Het vormt bovendien een bijzonder geestrijk oeuvre, dat verslag doet van een intens persoonlijk, intellectueel en spiritueel rijpingsproces van een talentvolle in haar existentie bedreigde schrijfster in spe. Ondanks de gitzwarte wolken van de nazibezetting die zich boven haar samenpakken, de voortdurende dreiging van deportatie en haar haarscherpe inzicht in de barbaarse nazi-ideologie weigert Etty Hillesum onder te duiken, vindt zij al lezend, lerend en schrijvend de weg naar zichzelf en kiest zij in Westerbork voor een koers van liefde en verdraagzaamheid.

Die opmerkelijke (mystieke) keuze voor introspectie en zelfverwerkelijking in de extreme omstandigheden van de Jodenvervolging heeft Etty Hillesum tot een voor velen (troost)rijke inspiratiebron gemaakt. In haar nauwgezet beschreven ontwikkelingsproces, dat de lezer van zeer nabij kan volgen, valt voor iedereen die worstelt met eigen levensvragen wel iets te herkennen. Zoals de uitzonderlijk begaafde Anne Frank, dat pubermeisje dat niet volwassen mocht worden, wereldwijd kon uitgroeien tot hét symbool van de Holocaust, zo werd Etty Hillesum voor velen de verpersoonlijking van een zinvol innerlijk leven pur sang.

Van fascinatie voor Etty Hillesum getuigt ook het dit jaar verschenen "Altijd Etty. Etty Hillesum, inspiratiebron voor een rijk innerlijk leven" van hoofddocent aan de universiteit voor Humanistiek Ton Jorna (1949) en theatermaakster Julika Marijn (1972). In dit boek vertellen zij en zeven anderen uit de wereld van kunst, cultuur, onderwijs en (geestelijke) gezondheidszorg 'recht uit hun hart' hoe "Etty" hun levens geraakt heeft.

Vooral Etty's 'moed tot zichzelf' vindt onder de auteurs en geïnterviewden grote weerklank: haar keuze om via zelfgekozen 'bemiddelaars' in extreme omstandigheden te proberen tot haar diepste kern door te dringen en in die 'innerlijke ruimte' - door Etty God genoemd - het leven in al zijn facetten te aanvaarden; haar vermogen liefhebbend, eenvoudig en authentiek te zijn. Sommigen leren erdoor beter om te gaan met de 'fratsen van het ego', die uitmonden in depressie, midlife-crisis en existentiële angsten. In hier en daar onvervalst therapeutisch jargon lezen we over intieme ervaringen, waarvan je je soms afvraagt of wij dat allemaal willen weten.

Gelukkig zijn de meeste observaties in "Altijd Etty" beschouwend en soms kritisch van toon. Zoals die van theologe en neerlandica Annette van Dijk (1949) en NRC-redactrice Marjoleine de Vos (1957) over de kwestie van het lijden bij Etty Hillesum. Waar verloskundige Beatrijs Smulders (1952), geïnspireerd door Etty, het 'zinvolle' pijn lijden bij bevallingen tot algemene maatstaf lijkt te verheffen, benadrukken Van Dijk en De Vos terecht dat niemand voor een ander kan bepalen of lijden zinvol is. Etty Hillesum zegt het hun voor: (...) alleen nog maar zijn en aanvaarden. En met dat aanvaarden ben ik al heel lang geleden begonnen, maar men mag dat alleen voor zichzelf en niet voor anderen.'

"Altijd Etty" gaat over hoe Etty Hillesum mensen inspireert. De bronnen waaruit zijzelf putte, zoals Rilke, Jung, Dostojevski, Augustinus en de Bijbel, worden (logischerwijs) niet uitgespit; daarvoor zal de geïnteresseerde lezer andere werken moeten raadplegen. Wél vrij uitvoerig passeert Julius Spier de revue, Etty's leermeester, minnaar en grote liefde. Terecht benoemt men zijn cruciale invloed op Etty's ontwikkeling. Opmerkelijk genoeg krijgen echter niet zijn intellectuele verdiensten de meeste aandacht, maar de liefdesverhouding die Etty met hem had. Deze relatie, compleet met (erotische) worstelingen tijdens therapiesessies (in deze tijd zou Spier ervoor worden aangeklaagd), levert in "De nagelaten geschriften" vaak tenenkrommende passages op. Zo ogenschijnlijk niet voor een van de mannelijke geïnterviewden, die in worstelingen (vanuit 'werkelijke emotionele betrokkenheid') een mogelijk helend onderdeel van een therapie ziet. Doeltreffender is Beatrijs Smulders' (1952) karakterisering van Spier als geliefde annex therapeut: 'Waarschijnlijk (...) was [Spier] (...) narcistisch en een wat lompe minnaar, die bovendien behoorlijk last had van zijn ego.'

Alles bij elkaar is "Altijd Etty" een onderhoudende bundel. Zonder Etty Hillesum als martelares op te hemelen of haar heilig te verklaren (een heilige was zij gelukkig niet en haar vermeende martelaarschap is in diverse studies inmiddels overtuigend gerelativeerd), reflecteert men met soms bewonderenswaardige openhartigheid op haar werk in relatie tot het eigen (niet andermans) leven. Voortdurend klinkt de zeggingskracht van Hillesums werk in de observaties door. Die zullen de lezer van "Altijd Etty" er hopelijk toe aanzetten "De nagelaten geschriften" zelf te gaan lezen. Al zullen meer in de 'buitenruimte' geïnteresseerden misschien terugschrikken voor de nadruk op het mystieke karakter van Etty’s dagboeken. Dat zou jammer zijn, want dit unieke egodocument mag juist ook vanwege zijn historische betekenis (zo geven de brieven uit Westerbork de fatale impact van het onmenselijke nazisysteem buitengewoon scherp weer) door niemand met enige belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog ongelezen blijven.