In dit boek beschrijft Ellen Vermaeten de oorlogservaringen van haar vader Heinz Vermaeten, een Reichsdeutscher uit Tolkamer-Lobith die in de oorlog gedwongen werd dienst te nemen in de Duitse Wehrmacht. Zijn vader was op het eind van de Eerste Wereldoorlog als soldaat gedeserteerd en kon toen als landverrader niet terugkeren naar zijn woonplaats Elten. Hij week uit naar Tolkamer-Lobith, slechts een paar kilometer over de grens. Zodra de oorlog definitief beëindigd was, keerde hij weer terug naar zijn oude woonplaats. Hij bleef echter wel werkzaam in Tolkamer-Lobith. In juni 1923 trouwde hij in Elten en op 16 november 1924 werd daar Heinz Vermaeten jr. geboren.

Begin 1926 vertrok het gezin Vermaeten definitief naar Tolkamer-Lobith, waar vader in Tolkamer een eigen bedrijfje startte als electromonteur. In Nederland werd het gezin nog uitgebreid met drie kinderen. De achterzijde van het boek meldt: "De Duitse familie Vermaeten was in 1926 bewust naar Nederland gekomen, omdat ze niets met het fascistische regime te maken wilde hebben". Dat lijkt niet erg met de feiten te kloppen: Heinz Vermaeten sr. zal vanwege zijn desertie niet overal even populair zijn geweest in Elten en omgeving en had vanwege die desertie al werk in Nederland gevonden, zodat de definitieve verhuizing op basis van economische motieven moet zijn gebeurd. In 1926 was de NSDAP nog slechts een splinterpartijtje, dat bovendien in Elten amper of helemaal niet actief zal zijn geweest, dus een vlucht voor het opkomende fascisme (nationaal-socialisme was hier overigens correcter geweest) lijkt een wat heldhaftige inkleuring van de feiten.

Toen op 10 mei 1940 het Duitse leger Nederland binnenviel brak voor de familie Vermaeten een onzekere tijd aan. Ze stonden net zo vijandig gezind tegenover de bezetter als het grootste deel van de Nederlandse bevolking. Misschien was de voorgeschiedenis van Vermaeten sr. nog niet vergeten en als Reichsdeutschen moesten ze vrezen dat de Duitse bezetter zowel Vermaeten sr. als Vermaeten jr. onder de wapenen zou roepen. Die vrees bleek terecht. Op zijn achttiende verjaardag in november 1942 kreeg Heinz Vermaeten per post het Stellungsbefehl (de oproep voor militaire dienst) overhandigd. Op 3 december 1942 diende hij zich in Rheine (niet al te ver van Enschede) te melden voor zijn opleiding.

In het voorjaar van 1943 werd hij naar het Russische oorlogsfront gestuurd, waar hij in augustus 1943 gewond raakte. Tot augustus 1944 verbleef hij hoofdzakelijk in Jena om te herstellen. Daarna werd hij opnieuw naar het front gestuurd, naar Italië ditmaal. Daar zorgde hij er met enkele andere soldaten die het naziregime niet goed gezind waren voor dat hij snel krijgsgevangene werd gemaakt. Eind 1944 werd hij met enige honderden lotgenoten verscheept naar de krijgsgevangenkampen in Egypte. Pas in maart 1948 keerde hij via Hamburg weer terug in Tolkamer. Zijn vader, die eveneens was opgeroepen voor frontdienst (in 1944), was in mei 1947 al herenigd met zijn gezin. De bevolking van Tolkamer ontving de plaatsgenoten weer met open armen.

Na bijna 70 jaar heeft Ellen Vermaeten, de dochter van de voormalige Wehrmacht-soldaat Heinz, zijn belevenissen opgetekend. Haar vader had thuis altijd gezwegen over hetgeen hij in Duitsland, Rusland, Italië en Egypte had meegemaakt. Pas op 80-jarige leeftijd, naar aanleiding van beelden die hij op televisie had gezien over de Egyptische krijgsgevangenkampen, begon hij met zijn dochter te praten. Heinz Vermaeten overleed in juli 2011 op 86-jarige leeftijd. Het resultaat van al die intensieve gesprekken is een goed leesbaar verhaal over zijn belevenissen, die vooral wat betreft het laatste deel (Egypte) ruim aangevuld zijn met (de tekst van) oorspronkelijke documenten en brieven.

Het boek geeft een goed portret van de gedachtenwereld van Heinz Vermaeten, iemand die in Nederland was geboren en getogen, die zich dan ook voor de volle 100% Nederlander voelde en die tegen zijn zin moest vechten in het Duitse leger om een regime te verdedigen dat hij verafschuwde. Desondanks is het opvallend dat vooral in de beschrijving van de oorlogservaringen in Rusland al heel snel gesproken wordt over "ons" en "wij", een vereenzelving met zijn mede-soldaten en officieren die in dergelijke situaties haast onvermijdelijk is. Ongeacht hoe de andere dachten over Hitler en zijn trawanten. Aan de fronten in Rusland en Italië werd hij voortdurend vergezeld door ontberingen en de dood. Na de zoveelste ontsnapping aan het gevaar besloot hij de geallieerde vijand als bondgenoot te kiezen en liet hij zich krijgsgevangen nemen. In de Egyptische legers had hij daarna veel te vrezen had van de fanatieke nazi's waarmee hij opgesloten zat. Dat was reden voor hem en andere krijgsgevangenen waarvan bekend was dat ze Hitler volstrekt afwezen, om bij herhaling bescherming te zoeken bij de Engelse kampbewaarders, hun nieuwe bondgenoten.

"De vijand was mijn bondgenoot" is een lezenswaardig boek, waarop echter wel een aantal kritiekpunten kunnen worden ingebracht. Het eerste betreft het feit dat zo goed als geen inzicht wordt gegeven in de situatie waarin de jonge Heinz opgroeide. Alleen zijn rudimentaire wereldbeeld wordt aangeduid: sterk anti-nazi zonder daarover enige diepere beschouwing te geven. We komen niets te weten over zijn leefomgeving in Tolkamer en Lobith: hoe waren hier voor de oorlog de politieke verhoudingen? Hoe stond men hier in het algemeen tegenover de Reichsdeutschen die hier woonden en werkten? Hoe werd in het dorp gereageerd op de opkomende NSB-beweging, die ook in Tolkamer-Lobith in de dertiger jaren aan populariteit won? Hoe stond de bevolking in Tolkamer-Lobith tegenover de familie Nordheimer, het enige Joodse gezin dat binnen de gemeente woonde? Wat was bij die onderwerpen het standpunt van de Vermaetens? Over die sociale en politieke verhoudingen komen we niets te weten. Nu ontstaat een beeld alsof de dorpen een soort idylle waren, wat ze zeker niet zijn geweest. Het boek zou zeer aan kracht hebben gewonnen als die lokale situatie beter uit de doeken was gedaan. Zoveel is er namelijk niet geschreven over de situatie van de Nederlandse Reichsdeutschen.

De overige kritiekpunten zijn van minder belang, maar zijn toch weer wel bepalend voor de uiteindelijke waardering. Er wordt een tamelijk eendimensionaal beeld geschetst van de SS, de Wehrmacht, de Engelsen en ook Vermaeten zelf. Vooral in deel 3 (over Egypte) lijkt het soms alsof alle gevangen genomen SS'ers gespeend zijn van elke realiteitszin en continue uit zijn op wraak op wat in hun ogen landverraders zijn. De Engelse kampbewaarders daarentegen zijn zonder uitzondering de vriendelijkheid zelve en lopen over van begrip voor hun situatie. Die zwart-wit tegenstelling komt niet altijd even geloofwaardig over. Het deel over Egypte had overigens iets korter mogen zijn ten faveure van het deel over de gevechtshandelingen in Rusland. In dit deel maakt trouwens het gebruik van alle brieven die voorhanden waren het verhaal niet perse sterker.

Tot slot, het feit dat zo lang na de oorlog door een 80-jarige de ervaringen worden verteld, leidt onvermijdelijk tot fouten in de herinnering en inkleuring. In de openingsalinea over de vestiging in 1926 is daarvan al een voorbeeld gegeven. De schrijfster heeft haar uiterste best gedaan de chronologie van de militaire en politieke gebeurtenissen juist weer te geven, ter aanvulling op hetgeen Vermaeten op dat moment onmogelijk kon weten. Bij het verhaal lijkt ze toch hier en daar net iets te veel te zijn meegegaan in de versie die haar vader haar vertelde.

Aan de hand van alle kritiekpunten kan geconcludeerd worden dat "De vijand was mijn bondgenoot" niet diepgaand genoeg is om werkelijk hoog beoordeeld te worden. Het lijkt het doel van de schrijfster echter ook niet geweest te zijn een doorwrochte analyse te geven van de oorlogsbelevenissen van haar vader. Veel meer heeft ze hem met dit boek een podium willen bieden om zijn verhaal te delen met een lezerspubliek. Het boek is desondanks de moeite waard om kennis van te nemen. Over de belevingswereld van de Rijksduitsers in Nederland is weinig bekend en Ellen Vermaeten maakt ons daar aan de hand van de belevenissen van haar vader deelgenoot van.