Fotoverslag Jodenvervolging in Amsterdam Toen & NU

STIWOT-forumlid Koos reisde onlangs af naar de Nederlandse hoofdstad voor het maken van een reportage over de Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij bezocht meerdere locaties van archieffoto’s om het aangezicht van die locaties van toen en nu met elkaar te vergelijken. Tenzij anders vermeld berusten de auteursrechten van de zwart-witfoto’s bij de Beeldbank WO2 van het NIOD.

In 1940 was zo'n 10% van de Amsterdammers van Joodse afkomst. De exacte cijfers lopen uiteen maar het zullen er tussen de 70 en 80 duizend zijn geweest. Een deel ervan was afkomstig uit Duitsland waar vanaf het aan de macht komen van Adolf Hitler in 1933 veel anti Joodse maatregelen ingevoerd waren en door de jarenlange anti-Joodse propaganda de situatie onleefbaar was geworden.

De bekendste vluchteling was Anne Frank die in 1933 met haar ouders in Amsterdam kwam wonen.




De exacte datum kon ik niet achterhalen maar het zal rond 1935 / 1936 geweest zijn: Anne Frank op het Merwedeplein in Amsterdam Zuid. (Foto’s: Anne Frank Stichting)


Merwedeplein 37-2 was de woning van de familie Frank (linker woning, de trap omhoog). Een beeld van Anne Frank werd op het Merwedeplein onthuld in 2005. 6 juli 1942 verhuisden ze naar Prinsengracht 263, dat later bekend zou worden als het Achterhuis.

In juli 1940 worden in Nederland, dus ook in Amsterdam, de eerste anti-Joodse maatregelen ingevoerd. Een van die maatregelen was het opzetten van een getto in Amsterdam met borden en prikkeldraad: het prikkeldraad zal later weer verdwijnen, de borden blijven staan.


Jodenbreestraat. (Foto: Verzetsmuseum Amsterdam)


Waterlooplein


Nieuwmarkt.


Café- en variététheater Alcazar aan het Thorbeckeplein 5 was eigendom van Dirk Vreeswijk. Vreeswijk liet zijn Joodse werknemers gewoon doorwerken en in september 1940 werden daar al eens alle ruiten ingeslagen. In 1941 trad de Joodse artiest Clara de Vries er nog op; op 9 februari 1941 was dat de aanleiding voor knokploegen van de NSB om Alcazar, samen met café Heck en andere cafés en dansgelegenheden in de buurt, kort en klein te slaan. De politie greep niet in; dat werd verboden door de Ordnungspolizei.


Thorbeckeplein 5, anno 2014.

In Amsterdam waren er steeds meer aanvallen van de WA (NSB knokploeg) op Joodse winkels en bezittingen. Als reactie hierop werden Joodse knokploegen opgericht. Bij een van de vechtpartijen werd een WA-man, (Koot), gedood en raakte een lid van de Duitse Ordnungspolizei gewond. Hierop hielden de Duitsers op 22 en 23 februari 1941 de eerste razzia's in Amsterdam, waarbij 425 jonge Joodse mannen op transport werden gezet naar het concentratiekamp Mauthausen, waar zij vrijwel allen zijn omgekomen.






De razzia's van 22 en 23 februari 1941 in Amsterdam waren de directe aanleiding voor de Februaristaking van 25 en 26 februari 1941. De Februaristaking is het enige grootschalige publieke verzet in Europa tegen de Jodenvervolging.


Links: Het beeld "De Dokwerker" op het Jonias Daniël Meyerplein. Rechts: De Portugees-Israëlitische Synagoge aan het Jonas Daniël Meijerplein, gebouwd in de 17e eeuw, overleefde de oorlog.



Het Auschwitzmonument is een herdenkingsmonument ter nagedachtenis aan de omgekomenen in het concentratiekamp Auschwitz. Het staat sinds 1993 in het Wertheimpark in Amsterdam.


Links: Aan de Euterpestraat (Amsterdam Zuid) zat het SD kantoor en vanaf het voorjaar 1941 de Zentralstelle für jüdische Auswanderung. Vanuit hier werden de transporten naar de kampen georganiseerd. De straat is in 1945, vlak na het einde van de Duitse bezetting, vernoemd naar de Nederlandse beeldhouwer en verzetsheld Gerrit van der Veen.

Rechts: Aan de Nieuwe Keizersgracht 58 zetelde de Joodse Raad. De Duitsers lieten veel praktische zaken door de Joodse Raad regelen, een onder Duitse controle staand bestuursorgaan dat volledig uit Joden bestond. (Foto: Axis History Forum)

Vanaf juli 1942 werden, met medewerking van de Joodse Raad, de eerste Amsterdamse Joden op transport naar Duitsland gezet. In de meeste gevallen liep dat transport via kamp Westerbork. De voor transport geselecteerde Joden ontvingen een oproep om zich te melden voor transport, een deel gaf geen gehoor aan deze oproep en de Duitsers begonnen met razzia's.


Links: De grote razzia van juni 1943. De foto is gemaakt op 20 of 21 juni 1943, op het Krügerplein (Transvaalbuurt). Rechts: Razzia op het Krügerplein, onder toezicht van de Joodse Ordedienst. Bij deze 'ophaalactie' werd de Duitse Ordnungspolizei geassisteerd door speciaal overgekomen Joodse hulppolitie uit kamp Westerbork.


Links: Muiderpoortstation, het Oosterpoortplein. Deportatie van Joodse bewoners uit Amsterdam. Rechts: Op deze beroemde foto (een bron noemt zondag 20 juni 1943 als datum waarop deze genomen is) is te zien hoe een groep Joodse mensen is opgepakt
en staat te wachten voor de deur van Lekstraat 67 (rechts) en 69 (links).


Links: Verzamelplaats op het Daniël Willinkplein (het tegenwoordige Victorieplein). Op 20 juni 1943 diende het grasveldje van het plein als verzamelplaats voor de bijeen gedreven Joodse bewoners van de Rivierenbuurt. Rechts: Olympiaplein, 20 juni 1943.


Een Duitse afzetting tijdens een razzia op de Halvemaansbrug (over de Amstel). De foto is gemaakt richting Muntplein.


Links: Vanaf augustus 1942 moesten Joden uit Amsterdam en omstreken zich in de Hollandsche Schouwburg melden voor deportatie. Sommigen werden hierheen onder dwang naartoe gebracht. Vele duizenden mannen, vrouwen en kinderen wachtten hier vervolgens op hun deportatie naar doorgangskamp Westerbork. Rechts: Het in 2012 verfilmde verhaal van Walter Süskind speelt zich hier af.


Binnen een museum met aan de wand de lijsten namen van gedeporteerden.


Links: Na de oorlog is het achterste gedeelte van de schouwburg afgebroken en daar is een binnenplaats met monument voor in de plaats gekomen. Rechts: Zo zag het er in oorlogstijd uit. (Foto: Hollandsche Schouwburg)


Links: Van een van de medewerkers kreeg ik een rondleiding aan de hand van een fotoboek. Rechts: Recht tegenover de Hollandse schouwburg zat een kinderopvang die onder leiding stond van Henriëtte Pimentel. Vanuit de schouwburg werden onder leiding van Walter Süskind kinderen van gearresteerde Joden de weg over gesmokkeld en via de kinderopvang op onderduikadressen ondergebracht. Helaas is het gebouw in de jaren 80 afgebroken.


Links: Op het gebouw ernaast is nog een plaquette, in totaal werden zo'n 600 kinderen gered. Rechts: Een foto van de kinderopvang, vermoedelijk gemaakt in 1942. (Foto: Joodsche Schouwburg)


Links: Walter Süskind met zijn dochtertje Yvonne en een vriendinnetje op de Nieuwe Prinsengracht in Amsterdam in 1942. (Foto: Hollandsche Schouwburg) Rechts: Nieuwe Prinsengracht 51-1 was het adres van Walter Süskind tot zijn deportatie.


Vlakbij zijn huis is een brug naar hem vernoemd.


Op en voor de huizen van verdwenen Joodse Amsterdammers worden kleine gedenktekens met de namen aangebracht.


Links: Soms doen bewoners dat op eigen initiatief. Rechts: Het monument aan de Weesperstraat in Amsterdam, opgericht in 1950 als dankbetuiging voor de Amsterdammers die de Joodse bevolking hebben geholpen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Voor meer Toen & Nu: meld je aan op de Facebook-pagina van Koos.