Zijn beste vriend in zijn jeugd was Harry, een zwarte pony waarop hij urenlange rijtochten maakte door de bossen. Vele jaren later bezocht hij als commandant van Auschwitz de paardenstallen in het kamp om tot rust te komen. Tijdens de ruitertochtjes buiten het kamp kon hij de mensenmassa’s die dagelijks onder zijn leiding vergast werden even vergeten. Een wat eigenzinnige, maar niet heel bijzondere jongen, zo kun je de jonge Rudolf Höss beschrijven. Hij was wat afstandelijk en in zichzelf gekeerd, maar hij haalde ook gewoon kattenkwaad uit met leeftijdsgenootjes. Tussen hem en zijn ouders bleef er altijd een afstand bestaan en zijn vader was erg streng voor hem, maar de thuissituatie was stabiel en veilig. Eigenlijk verwachtten zijn ouders van hem dat hij priester zou worden, maar het lot nam een andere wending. Tijdens de Eerste Oorlog vocht hij vanaf zijn zestiende aan het front in Irak en Palestina. Na de oorlog sloot hij zich aan bij een Freikorps en zat hij vijf jaar in de gevangenis, omdat hij medeschuldig was aan de dood van een man die een medestrijder had verraden aan de Franse bezetter van het Ruhrgebied. Toen hij vrijgelaten werd, wilde hij het roer omgooien en aan de slag gaan als boer, maar daarvoor in de plaats belandde hij na de machtsovername door de nazi’s in de SS. Hij werkte in verschillende concentratiekampen, voordat hij in 1941 van Heinrich Himmler de opdracht kreeg om in het Poolse plaatsje Oświęcim een concentratiekamp op te zetten.

“De commandant” is een bondige samenvatting van de memoires die Rudolf Höss (1900-1947) na de oorlog in geallieerd gevangenschap schreef, voordat hij de doodstraf kreeg en geëxecuteerd werd. Hierin lezen we over hoe de weinig bijzondere jongen, de dierenvriend, verwerd tot de kampcommandant van het vernietigingskamp waar circa 1 miljoen Joden omgebracht werden. Tussen de jongen met zijn paard en de man in het uniform met de doodskop zit een bloedige geschiedenis van oorlog en politiek geweld en gevangenschap. Het waren vooral de omstandigheden die van Höss een oorlogsmisdadiger maakten. In tijden van vrede zou hij vermoedelijk gewoon boer geweest zijn. Hij was geen sadist en had zelfs afkeer van het werk dat hij deed. Maar een bevel van Himmler in de wind slaan, dat was voor hem uitgesloten. Wat Himmler beval, uit naam van Hitler, “was altijd juist.” Höss is de personificatie van de mentaliteit van “bevel is bevel”. Medeleven met zijn slachtoffers en besef van de misdadigheid van het uitroeiingsprogramma zijn in de memoires van Höss niet te bespeuren. Hij spreidt vooral medelijden met zichzelf ten toon, omdat hij dit werk moest doen en de gruwelijkheden moest aanzien. Het vernietigingsproces beschrijft hij zakelijk, alsof hij slechts een toevallige ooggetuige was en niet één van de belangrijkste uitvoerders daarvan. Begrijpen zullen we zijn daden nooit en begrip hiervoor opbrengen is helemaal uitgesloten, maar dankzij zijn memoires weten we wel iets meer over hoe het zo ver heeft kunnen komen.

Het is de Duitse schrijver Jürg Amann (1947) die deze samenvatting van Höss’ memoires samenstelde. Hij besloot hiertoe als antwoord op de Duitse vertaling van “De Welwillenden” van Jonathan Littell. In deze roman is de hoofdpersoon een SS’er die betrokken is bij de uitvoering van de Holocaust. “Oog in oog met de werkelijkheid is iedere fantasie obsceen”, zo concludeert Jürg Amann. Met andere woorden: waarom een verhaal verzinnen over een fictieve nationaalsocialistische dader terwijl we ook de beschikking hebben over het wel waargebeurde verhaal van Rudolf Höss? “Die beschrijving,” zo schrijft Amann, “dat schokkende naïeve verraad van zichzelf gaf vanuit de werkelijkheid een antwoord op de fictie.” Daarin heeft hij absoluut gelijk, maar veel moeite heeft hij niet hoeven doen om de aantekeningen van Höss “in handen te krijgen”, zoals hij dat zelf noemt. Ze zijn allang in volledigheid zowel in het Duits en Engels gepubliceerd. In de boekhandel zijn deze boeken gewoon verkrijgbaar. Een Nederlandse vertaling van de volledige memoires verscheen al in de jaren zestig en er is tweedehands nog wel aan te komen. Bovendien is op internet, ook op deze website, de complete getuigenis te vinden die Höss aflegde in Neurenberg, die ook veel inzicht geeft in zijn daden en motivatie. Amann maakte een keurige samenvatting, maar publiceert niets nieuws. En dat deed Littell wel, want een soortgelijke roman over een Holocaustdader was nog niet eerder geschreven. Amanns antwoord op Littels werk is enkel interessant voor de lezer die geen zin heeft Höss’ complete memories door te lezen, maar die toch inzicht wil krijgen in de mens achter de oorlogsmisdadiger.