Geallieerde ABDA-Command

Al snel na het uitbreken van de gevechten in de Pacific, werd de militaire situatie aan geallieerde zijde zo ernstig, dat men de noodzaak inzag dat verregaande samenwerking gewenst was. Na een gezamelijke conferentie, werd door de militaire leiding van de Verenigde Staten (Amerika), Groot Brittannië (Britain), Nederland (Dutch) en Australië, besloten tot het vestigen van een gezamelijk opperbevel voor het gehele oorlogsgebied in het Verre Oosten. Dit werd American-British-Dutch-Australian Command (ABDA-command of ABDACOM), onder leiding van Generaal Sir Archibald Wavell. ABDA-Command trad op 25 december 1941 in werking.

ABDA-Command, 10 januari 1942, Batavia, (v.l.n.r.): Kaptitein ter zee Van Staveren (K.M.); Vice-Admiral. Sir Geoffrey Layton (Royal Navy); Vice-Admiraal Helfrich (K.M.); Admiral Hart (U.S. Navy); Rear-Admiral Purnell (U.S. Navy); Luitenant-Generaal Ter Poorten (KNIL); Luitenant-Kolonel Mantel (KNIL); Kolonel Kengen (KNIL); staande Luitenant ter zee 1e klas Von Freytag Drabbe (K.M.); gedeeltelijk zichtbaar: Group-Captain Darvall (R.A.F.), Major-General Playfair (Br. Army) en Lieutenant-General Pownall (Br. Army); vervolgens: General Wavell (Br. Army); Lieutenant-General Brett (U.S. Army); Major-General Brereton (U.S. Army); Air-Commodore Hewitt (N.Z.A.F.); in het midden, op de rug gezien: Air-Marshall Sir Charles Burnett (R.A.A.F.) Bron: Public Domain (W. Wolny)

Nagenoeg direct nadat Japan op 7 december 1941 de Amerikaanse basis Pearl Harbor overviel, begonnen pogingen tot nadere samenwerking tussen de Geallieerden in de Pacific. Deze gesprekken werden afgerond op de Arcadia Conference, die tussen 22 december 1941 en 14 januari 1942 plaatsvond in Washington.

Op 29 december 1941 kondigde Winston Churchill de formatie aan, waarbij hij aangaf dat Archibald Wavell de opperbevelhebber werd, waarbij hij tevens zijn functie als Commander-in-Chief India behield. Op 1 januari 142 volgde een verklaring van alle vier de regeringen van de vier betrokken landen, waarmee Wavell formeel werd geïnstalleerd.

Sir Archibald Wavell, 1943 Bron: Imperial War Museum TR 841

Als taakstelling kreeg ABDACOM mee:

1. Het behoud van het Maleisische Barrière, een lijn lopend via het Maleisisch schiereiland, langs de Noordgrens van Nederlands-Indië naar het Oosten.

2. Het behoud van Birma en Australië.

3. Het herstellen van de verbindingen tussen Nederlands-Indië en Luzon en het ondersteunen van de troepen op de Filippijnen.

4. Het behouden van de essentiële verbindingsroutes in het gebied.

Met de formatie van ABDACOM kreeg Archibald Wavell het bevel over één van de grootste strijdkrachten die tot op dat moment op de been waren gebracht. Het nadeel was dat deze strijdkrachten over een groot gebied verspreid waren. Onder zijn bevel viel het gebied van Birma naar Nederlandsch-Indië tot en met de Filippijnen. Hoewel formeel onder bevel van Wavell, bleek in de praktijk dat bijvoorbeeld de Amerikaanse General Douglas MacArthur de volledige praktische controle behield over de Geallieerde troepen in de Filippijnen en in de praktijk Wavell hier nauwelijks iets over te vertellen had. Daarnaast bleven de territoria van Hawaii, het grootste deel van Australië en Australisch Nieuw Guinea onder bevel van de eigen Nationale bevelhebbers.

Vanaf het begin bleek de opdracht aan ABDACOM, het behoud van het Maleisiche Schiereiland en de controle over de Indische Oceaan en de toegang tot Australië, nagenoeg onmogelijk. De Japanse Keizerlijke Marine beheerste de zee en de grote geografische spreiding van ABDACOM troepen maakte goede controle en bevelvoering haast onmogelijk. De vier Geallieerde deelnemende landen, Australië, Groot-Brittannië, Nederland en de Verenigde Staten, hadden nog nooit militaire oefeningen met elkaar gehouden en gebruikten van elkaar afwijkende communicatiemiddelen en uitrusting. Tevens bleken de Politici van de deelnemende naties van elkaar verschillende prioriteiten te hebben.

Het grootste belang voor de Britten was de verdediging van Singapore. Door de val van Nederland in mei 1940, hadden de Nederlands-Indische autoriteiten vooral de prioriteit gelegd bij de verdediging van Java. De Australiërs hadden grote delen van hun strijdkrachten gebonden in de strijd in Europa en Noord-Afrika en konden weinig troepen en materieel ter beschikking stellen. Bij de Amerikanen lag de prioriteit bij de Filippijnen.

Op 7 januari 1942 vestigde Archibald Wavell zijn hoofdkwartier in Singapore, bij British Far East Command, waarmee de staf van deze organisatie nagenoeg geheel door Wavell in beslag werd genomen. Op 10 januari 1942 kwam Wavell naar Batavia voor een conferentie met de staf van ABDACOM. Hier werd de basisorganisatie opgezet. Formeel werd ABDACOM op 15 januari 1942 geformeerd met haar hoofdkwartier in Batavia op Java. Op 18 januari 1942 vestigde Wavell zijn hoofdkwartier in het Grand Hotel te Lembang, bij Bandoeng op Java. Op 1 februari verplaatste ABDAIR haar hoofdkwartier van Lembang naar Bandoeng, waarmee de communicatie werd bemoeilijkt.

Op zee, op land en op het water verliep de strijd voor ABDACOM slecht. Geallieerde strijdkrachten werden op alle fronten teruggedrongen. Als enig lichtpunt kon de succesvolle aanval van de U.S. Navy op 24 januari 1942 op de Japanse landingstroepen bij Balikpapan, Borneo genoemd worden, waarbij zes Japanse transportschepen werden vernietigd. Het had echter weinig invloed op de strijd aan land.

Vliegveld Kemajoran, Batavia, 27 januari 1942, verwelkoming Lieutenant-General Archibald Wavell Bron: Tropenmuseum

Ondertussen werd aan het politieke front door de regeringen van Nederland, Australië en Nieuw Zeeland bij Winston Churchill gelobbyd om te komen tot de oprichting van een Geallieerde Oorlogsraad ofwel Allied Inter-Governmental War Council, die de zeggenschap zou krijgen over alle Geallieerde inspanningen in Azië en de Pacific, met als thuisbasis Washington D.C.. Als gevolg hiervan werd op 9 februari 1942 een Far Eastern Council gevestigd in Londen, met een staf in Washington D.C..

De ontwikkelingen in het gebied van ABDACOM, volgden elkaar echter zo snel op dat met de val van Singapore op 15 februari 1942 ABDA-Command in feite werd beroofd van haar belangrijkste functie. Een week later werd het dan ook opgeheven.

Op 25 februari 1942 trad Wavell af als Opperbevelhebber en gaf hij het bevel over aan de lokale bevelhebbers. Bij zijn aftreden stelde hij als aanbeveling de oprichting voor van twee structuren om ABDACOM te vervangen, een Pacific Command en een India Command. Vooruitlopend hierop gaf hij zelf zijn bevel over Birma over aan het British Indian Army en nam hij zijn oude functie als Commander-in-Chief India weer op zich.

Met de vernietiging van de belangrijkste marinevloot van ABDA, die onder bevel van Schout-bij-Nacht Karel Doorman, tijdens de Slag in de Javazee, op 27 februari 1942, kwam een eind aan de samenwerking binnen ABDA. General Douglas MacArthur werd bij de val van de Filippijnen, door de Amerikaanse regering gedwongen uit te wijken naar Australië, waar hij op 17 maart 1942 werd aangesteld als Geallieerd Opperbevelhebber (Supreme Allied Commander) South West Pacific Area. Hiermee kreeg hij het bevel over alle Geallieerde troepen in de Zuidwest Pacific, inclusief Australië en Nieuw-Guina en de door de Japanners bezette gebieden. Het overige gebied binnen de Pacific, bleef onder bevel van Pacific Ocean Areas Command, onder bevel van Admiral Chester Nimitz. Hiermee werd direct de Amerikaanse overheersing duidelijk van de Geallieerde oorlogsinspanningen in de Pacific.

Luitenant-generaal H. ter Poorten (links) en Luitenant-kolonel P.G. Mantel tijdens de capitulatie van het KNIL te Kalidjati, 9 maart 1942 Bron: NIMH 2155_020030

Op 1 april 1942 werd in Washington D.C., een inter-gouvernementeel Pacific War Council ingesteld. ABDACOM kon beschouwd worden als een mislukte samenwerking tegenover een op dat moment oppermachtige vijand. Toch werden lessen getrokken uit de samenwerking. Lessen die later gebruikt zouden worden bij militaire samenwerkingen tussen Geallieerde landen en die uiteindelijk zouden leiden tot de ondergang van Duitsland, Japan en hun bondgenoten.